Jan Amor Tarnowski, znany również pod łacińskim imieniem Joannes Tarnovius, to postać o niezwykle bogatym dorobku, która wpisała się w historię Polski jako wybitny pamiętnikarz oraz teoretyk wojskowości. Urodził się w 1488 roku w Tarnowie, a swoje dni zakończył 16 maja 1561 w Wiewiórce.
W trakcie swojej kariery politycznej piastował szereg zaszczytnych stanowisk, które otworzyły mu drzwi do wpływowych kręgów władzy. Od 1535 roku był wojewodą krakowskim, a rok wcześniej objął stanowisko wojewody ruskiego, co znacząco wpływało na kształtowanie polityki regionu. Warto również zauważyć, że Tarnowski pełnił funkcję kasztelana krakowskiego od 1536 roku oraz kasztelana wojnickiego od 1522 roku.
Nie można również zapomnieć o jego roli jako starosty w kilku okręgach, takich jak Sandomierz, Lubaczów, Stryj oraz Chmielnik. W ciągu swojej kariery, w latach 1527–1533, 1539–1546, 1547–1551, 1554–1555 oraz 1557–1559, Tarnowski miał zaszczyt dzierżyć buławę hetmana wielkiego koronnego, co było wyrazem jego znaczenia w polskiej armii oraz polityce. Jego działania i pisma stanowią cenny wkład w historię wojskowości i administracji w XVI wieku.
Życiorys
Jan Tarnowski, synJana Amora Iuniora oraz Barbary z Rożnowa, a także wnuk Zawiszy Czarnego, wywodził się z prominentnej rodziny szlacheckiej Leliwitów Tarnowskich, która posiadała status senatorski. Swój rozwój w młodym wieku spędził na dworach kardynała Fryderyka Jagiellończyka i kolejnych królów: Jana Olbrachta, Aleksandra oraz Zygmunta Starego. Otrzymał kompleksowe wykształcenie, które obejmowało zarówno klasyczne przedmioty humanistyczne, jak i przygotowanie militarne.
W 1501 roku Jan przebywał na sejmie w Piotrkowie jako dworzanin królewski. W czasie wojny litewsko-moskiewskiej w latach 1507-1508 pełnił funkcję rotmistrza, dowodząc chorągwią jazdy. Jego udział w wyprawach, w tym wyprawie do Mołdawii w 1512 roku, również odzwierciedlał jego wojskowe ambicje oraz umiejętności dowódcze. Natomiast w okresie wojen litewsko-moskiewskich w latach 1512-1522 był na czołowej pozycji, biorąc udział w pamiętnej bitwie pod Orszą.
Po śmierci najstarszego brata w 1514 roku, zajął się sprawami spadkowymi oraz zarządzaniem majątkiem rodzinnym, co wiązało się z sporami z siostrzeńcem Piotrem Kmitą i własnymi żalami w kierunku dworu. W 1515 roku uczestniczył w zjeździe Jagiellonów z Habsburgami w Wiedniu, jednak jego rola ograniczała się jedynie do roli dworzana.
Podróże
Aby poszerzyć swoją wiedzę, w latach 1518–1520 Jan Amor wyruszył w podróż po świecie, w trakcie której odwiedził Bliski Wschód, w tym Syrię, Palestynę, Egipt, Grecję, Turcję i Ziemię Świętą. Podczas wizyty w Jerozolimie w 1518 roku został pasowany na rycerza jerozolimskiego. Jego podróże nie kończyły się jedynie na Bliskim Wschodzie, bowiem król Manuel I Szczęśliwy w Portugalii również nadał mu tytuł rycerski. Ponadto, brał udział w wyprawach przeciwko Maurom.
Kariera wojskowa
16 lutego 1520 roku w Toruniu Jan dyskutował z królem na temat strategii podboju zbuntowanych Prus Zakonnych. Choć to hetman Mikołaj Firlej zastosował jego przemyślaną strategię w tej wojnie, Jan osobistą rolę rozegrał w wojnie polsko-krzyżackiej w latach 1519-1521, uczestnicząc między innymi w oblężeniu Królewca w 1520 roku.
Jako hetman zaciężny w 1521 roku dowodził armią liczącą 4000 żołnierzy wspierających Ludwika Jagiellończyka. Jego zaangażowanie w koalicję antyturecką skłoniło go do wzięcia udziału w wojnie habsbursko-tureckiej w tym samym roku. W 1524 roku Tomaszewski odniósł sukces w potyczce pod Lwowem, rozbijając zagon turecki. Na swoim zamku w Tarnowie gościł przez sześć miesięcy wygnanego króla Węgier, Jana Zápolyę, a w 1531 roku to on zyskał sławę w bitwie pod Obertynem przeciwko hospodarowi mołdawskiemu, Piotrowi Rareszowi.
Jan Amor Tarnowski dowodził również polsko-litewskimi wyprawami na Moskwę, w 1534 roku, prowadząc pięciotysięczną armię. Jego strategia przyniosła owoce, gdy zdobyto Homel oraz Starodub, gdzie po zdobyciu kontyngentu wojennego, z jego rozkazu przetrzebiono około 1400 jeńców. W kolejnych latach, podczas wojny z Mołdawią, oblegał zamek w Chocimiu.
Dzięki swojemu pragmatycznemu podejściu, Jan Amor zreformował organizację polskiego wojska, wprowadzając nowoczesne metody walki, oparte na taborach wzorowanych na husyckich. Stworzył również sztab generalny, wprowadził artylerię konną, finansowane z funduszy królewskich szpitale polowe i różnorodne oddziały logistyczne. Umożliwił wprowadzenie kodeksu dyscypliny wojskowej oraz instytucji kapelanów.
W polityce wewnętrznej cieszył się popularnością wśród przedstawicieli szlachty, choć jego stanowisko sprzeciwiało się wzrostowi liczby szlacheckich przywilejów. W sprawie kierunków polityki militarnej, Jan opowiadał się za aktywną ekspansją, kierując się tradycją rodzinną i dążeniem do obrony przed zagrożeniem ze strony Turcji. Jego nieco kontrowersyjne decyzje, w tym sprzeczne z interesami Rzeczypospolitej, stworzyły wrażenie, że niełatwo mu było odnaleźć równowagę w relacjach z królem.
Jako sprawny administrator, Jan Amor Tarnowski zarządzał nie tylko budżetem hetmańskim, ale także swoimi prywatnymi dobrami, co przyniosło mu wpływy i bogactwo. W jego posiadaniu znalazło się pięć miast oraz około 120 wsi. Poświęcał również czas na wspieranie kultury, będąc mecenasem literatury i aktywnie uczestniczył w działalności Zakonu Rycerskiego Grobu Bożego w Jerozolimie. Znaczącym osiągnięciem było dla niego założenie Tarnopola na mocy przywileju od Zygmunta I Starego.
W 1545 roku arcybiskup gnieźnieński Piotr Gamrat przyznał mu papieskie breve z odpustami, a w 1547 roku cesarz Karol V nadał mu tytuł hrabiego Świętego Cesarstwa Rzymskiego, uznając go oraz jego potomków. Ostatnie lata życia Jan spędził w Wiewiórce, gdzie zmarł 16 maja 1561 roku. Został pochowany 18 sierpnia tego samego roku w krypcie tarnowskiej kolegiaty, dziś znanej jako bazylika katedralna.
Twórczość
Jan Tarnowski, będący znaczącą postacią w historii Polski, stworzył wiele dzieł o dużym wpływie na myślenie wojskowe swojego czasu. Jego najbardziej znane dzieło, Consilium rationis bellicae, wydało się w 1558 roku i stanowiło fundamentalną pozycję dotycząca polskiej techniki wojskowej. Książka ta stała się podstawą dla następnych pokoleń dowódców wojskowych, kształtując ich podejście do strategii wojennej.
Nie tylko w tej dziedzinie pozostawił swoje ślady, ale także w innych obszarach legislacyjnych. Dokonał niezwykle istotnej kompilacji, znanej jako Ustawy prawa ziemskiego polskiego, w której zebrano materiały z wcześniejszych statutów i konstytucji. Dodał do niej także istotny treść dotyczący obrony koronnej oraz obowiązków urzędników wojennych, co w ówczesnych czasach było szczególnie potrzebne dla stanu rycerskiego.
Warto ich uwzględnić także dziennik podróży, który spisał na temat swojej wyprawy do Ziemi Świętej. Dokument ten, zatytułowany Terminatio ex itinerario Illustris et Magnifici Domini Joanis Comitis in Tarnow Castellani Cracoviensis Supremi exercituum Regni Poloniae Ducis, dostarcza cennych informacji o jego podróży i lansuje postać Tarnowskiego w oczach historyków.
Ważniejsze dzieła
- Terminatio ex itinerario, fragmenty opublikowane przez K. Hartleb w *Kwartalnik Historyczny* 1930; rękopis znajduje się w Bibliotece Czartoryskich w Teki Naruszewicza, datowany na 1518 rok, zawierający dziennik podróży do Ziemi Świętej z 1517 roku.
- Pouczenie hetmana podskarbiemu koronnemu dane, powstałe w 1528 roku, opublikowane przez S. Kutrzebę w 1939 roku, dostępne w Archiwum Komisji Historii Wojskowej w Krakowie.
- Cztery mowy z 1537 roku przytoczone w *Annales* przez S. Orzechowskiego, wydanie z 1611 roku w Dobromilu.
- Dwie mowy z sejmów w Piotrkowie i Lublinie, ogłoszone przez A. Małeckiego, w *Wybór mów staropolskich* z 1860 roku.
- Consilium rationis bellicae, wydane w 1558 roku, z licznymi późniejszymi reedycjami i badaniami, w tym przez M. Malinowskiego oraz A. Pilińskiego.
- Artykuły wojenne, publikowane w *Acta Historica* z 1887 roku, gdzie zawarto m.in. zasady oprawiania zamków.
- De bello cum iuratissimis Christianae fidei hostibus Turcis gerendo, dotyczące strategii wojennej, wydane w 1595 roku w Würzburgu.
- O obronie koronnej i o sprawie oraz powinności urzędników wojennych, opublikowane w Krakowie w 1579 roku.
- Kronika polska, niestety zaginiona, lecz również znacząca w twórczości Tarnowskiego.
Wydanie zbiorowe
- Dzieła z 1858 roku wydane przez K. J. Turowskiego, które zawierały zarówno Consilium rationis bellicae, jak i De bello cum… Turcis gerendo.
Listy i materiały
- Listy do różnych postaci politycznych i arystokratycznych z lat 1530–1534, opublikowane w *Acta Tomiciana* w latach 1906-1961.
- Odpowiedź na list P. Tomickiego, datowana na 31 marca 1533 roku w Krakowie, opublikowana przez A. Przezdzieckiego w 1878 roku.
- List do Ferdynanda I z 30 listopada 1534 roku, jego odpowiedzi z grudnia tego samego roku zachowały się w archiwach.
- Korespondencja z księciem Albrechtem w latach 1544–1546, częściowo opublikowana przez W. Bogatyńskiego w 1913 roku.
- Listy do Zygmunta Augusta oraz korespondencje z innymi dostojnikami, jak H. Bullinger i J. Kalwin, które dostarczają wiedzy o relacjach Tarnowskiego w kręgach intelektualnych oraz politycznych ówczesnej Europy.
Utwory o autorstwie niepewnym
- Rada sprawy wojennej wydana prawdopodobnie zimą 1555/1556 roku, która budzi kontrowersje co do autorstwa, sądząc, że mógł być nią Tarnowski.
- Porządek praw rycerskich wojennych Zygmunta Augusta z 1557 roku, również przypisywany Tarnowskiemu, stanowi ważny dokument w rozwoju polskiego prawa wojskowego.
Przodkowie
Jan Amor Tarnowski to istotna postać historyczna, będąca szóstym pokoleniem potomków Spycimira Leliwity w linii męskiej.
- Jan Amor Tarnowski herbu Leliwa, hrabia Świętego Imperium Rzymskiego,
- Jan Amor Iunior Tarnowski herbu Leliwa,
- Jan z Tarnowa herbu Leliwa,
- Jan z Tarnowa herbu Leliwa,
- Rafał z Tarnowa herbu Leliwa,
- Spycimir Leliwita herbu Leliwa, pierwotnie Lubomla.
Upamiętnienie
W hołdzie dla hetmana Jana Tarnowskiego powstało wiele instytucji oraz upamiętnień, które noszą jego imię. Do najważniejszych należy I Społeczne LO w Tarnobrzegu oraz II LO w Tarnowie. Uczniowie tam uczący się mają okazję poznawać dziedzictwo tej wielkiej postaci historycznej. Co więcej, jego imieniem nazwano również Szkołę Podstawową w Tarnowcu oraz 33 Wojskowy Oddział Gospodarczy w Nowej Dębie.
Oprócz szkół, istnieje także Fundacja im. Hetmana Jana Tarnowskiego, której siedziba znajduje się w Tarnowie. Miasto to posiada także ulicę oraz rondo noszące nazwisko hetmana, podobnie jak wiele innych miejscowości, takich jak Częstochowa, Jarosław, Kielce, Kołobrzeg i Żywiec, gdzie również znajdują się ulice nazwane jego imieniem.
Jednym z bardziej znanych upamiętnień jest piętrowy pomnik nagrobny hetmana oraz jego syna Jana Krzysztofa (zm. 1567), którego autorem jest Giovanni Maria Padovana. Pomnik ten znajduje się w tarnowskiej bazylice katedralnej. Dodatkowo, we współczesnych czasach, w parku im. Henryka Jordana w Krakowie stanął nowoczesny pomnik, który przypomina o zasługach tej niezwykłej postaci w historii Polski.
Przypisy
- Jan Amor Tarnowski – hrabia Świętego Cesarstwa Rzymskiego, 1547 r. – Mmtarnow.com/ [dostęp 13.09.2023 r.]
- Radosław Sikora, Husaria duma polskiego oręża, Kraków: Znak, 2019, s. 24, ISBN 978-83-240-5468-8.
- Zbigniew Anusik, Podział dawnego latyfundium kasztelana krakowskiego Spytka Wawrzyńca Jordana (1518–1568) w 1597 roku, „Przegląd Nauk Historycznych”, 21 (2), 2022, s. 9–70.
- Słowo o Hetmanie Janie Tarnowskim [online], pthtarnow.strefa.pl [dostęp 27.04.2017 r.]
- Pogrzeb hetmana Jana Tarnowskiego, sierpień 1561 r. – TarnowskieInfo.pl [online], www.tarnowskieinfo.pl [dostęp 13.11.2017 r.]
- Włodzimierz Dworzaczek, Hetman Jan Tarnowski. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa, 1985, s. 14.
- Norman Davies, Boże igrzysko. Historia Polski, Wydawnictwo Znak, Kraków, 1992, Tom I: Od początków do roku 1795, s. 172–173.
- Norman Davies, Boże igrzysko. Historia Polski, Wydawnictwo Znak, Kraków, 1992, Tom I: Od początków do roku 1795, s. 183.
- Marek Plewczyński, Naczelne dowództwo armii koronnej w latach 1501–1572, w: Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. XXXIV, 1992, s. 53.
- Włodzimierz Dworzaczek, Hetman Jan Tarnowski. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa, 1985, s. 16–19.
- Włodzimierz Dworzaczek, Hetman Jan Tarnowski. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa, 1985, s. 20.
- Spieralski, Jan Tarnowski 1488–1561, Warszawa 1977, s. 401.
- Spieralski, op. cit., s. 80.
- Spieralski, op. cit., s. 81–82.
- Spieralski, op. cit., s. 86–87.
- Spieralski, op. cit., s. 124–125.
- Włodzimierz Dworzaczek, Hetman Jan Tarnowski. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa, 1985, s. 21–22.
- Mikołaj Firlej – Gran Hetman de la Corona 1515-1526, Castellan de Kraków 1520-1526.
- K. Hartleb, Najstarszy dziennik podróży do Ziemi Świętej i Syrii Jana Tarnowskiego, „Kwartalnik Historyczny”, R.XLIV:1930, zeszyt 1, s. 26–44.
- Tarnopol, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 188.
- Włodzimierz Dworzaczek, Genealogia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1959, tom II, tablice 95 i 96 (Tarnowscy), 97 (Melsztyńscy) i 98 (Jarosławscy).
Pozostali ludzie w kategorii "Szlachta i monarchia":
Rafał Tarnowski (zm. 1372 lub 1373) | Jan Amor Tarnowski (zm. 1500)Oceń: Jan Amor Tarnowski