Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie

---

Lokalizacja

Bazylika katedralna usytuowana jest w sercu tarnowskiej Starówki, centralnie na północnej części placu Katedralnego, który sąsiaduje z północno-zachodnim rogiem Rynku. Kościół otoczony jest zwartą zabudową z trzech stron, co dodaje mu niezwykłego charakteru. Na zachód od świątyni znajdują się historyczne budynki Muzeum Diecezjalnego, przylegające do zachowanego średniowiecznego muru miejskiego.

Od strony południowej, gdzie zabudowa ustępuje, znajdują się dwa majestatyczne posągi. Na samym środku placu wznosi się kamienna kolumna, która podtrzymuje figurę Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, datowaną na 1884 rok. Pomnik ten został ufundowany przez bp Józefa Pukalskiego z okazji trzydziestej rocznicy ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu.

Tuż przy południowo-wschodnim narożniku prezbiterium znajduje się brązowy pomnik Jana Pawła II, autorstwa Bronisława Chromego, który został odsłonięty 29 czerwca 1981 roku. Pomnik ten stanowi ważny element krajobrazu tego miejsca i przypomina o osobie papieża.

Historia

Kościół parafialny

W 1330 roku na obszarze Tarnowa, przy okazji jego lokacji, wzniesiono pierwszy kościół parafialny, którego lokalizacja była ściśle związana z sąsiadującym cmentarzem. Zbudowany z cegły, z charakterystycznym drewnianym stropem, kościół zajął miejsce w północno-zachodniej części miasta, na najwyższym wzniesieniu terenu. Projekt budowli stworzono dzięki staraniom Spycimira Leliwity, inicjatora lokacji Tarnowa. Świątynia ta, zlokalizowana w obrębie murów nowej świątyni, od samego początku nosiła wezwanie Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Prawo patronatu nad kościołem powierzone zostało potomkom Spycimira z rodu Tarnowskich.

Po raz pierwszy o tarnowskiej parafii wspomniano w dokumencie wydanym przez Kazimierza Wielkiego, datowanym na 12 stycznia 1346 roku, które skierowane było do papieża. W tym sami roku probostwo objął ks. Mikołaj, Czech z Miechowa, który był dawnym członkiem zakonu bożogrobców. W dokumentach dotyczących świętopietrza, mowa o parafii pojawia się po raz pierwszy w 1352 roku, utkwiła ona jako część majątku przeznaczonego dla parafii św. Marcina benedyktynów.

Druga połowa XIV wieku przyniosła pierwsze oznaki rozbudowy tarnowskiego kościoła, kiedy to do murów południowej ściany dodano kaplicę Bożego Ciała. Ufundował ją wspólnie z altarią współwłaściciel miasta, Spytek z Tarnowa, który zmarł około 1395 roku. Ta kaplica, nazwane także kaplicą Krzyża Świętego, może poszczycić się unikalnym, siedmiotarczowym sklepieniem przeskokowym, zachowanym jeszcze po dziś dzień.

Uroczystość konsekracji franciszkanina Jakuba Strepy, późniejszego błogosławionego, na pierwszego biskupa halickiego miała miejsce 28 października 1392 roku w tarnowskim kościele parafialnym. Uroczystość zorganizowano dzięki wieloletniej pracy Jana z Tarnowa, który w tamtym okresie był starostą ruskiego.

Kościół kolegiacki

Erygowanie kolegiaty

17 kwietnia 1400 roku biskup krakowski Piotr Wysz, z inicjatywy Jana z Tarnowa, doprowadził do podpisania aktu erekcyjnego, który nadał tarnowskiemu kościołowi rangę kolegiaty. W wyniku tego powstała kapituła kolegiacka, w skład której weszły trzy prałatury oraz dwaj kanonicy, a całym przedsięwzięciem kierował prepozyt, który sprawował jurysdykcję nad duchowieństwem w siedmiu lokalnych parafiach. Było to znaczące wydarzenie, ponieważ tarnowska kolegiata stała się pierwszą tego typu instytucją w diecezji krakowskiej, powstałą z fundacji możnowładczej. W 1418 roku erygowanie kolegiaty tarnowskiej zostało potwierdzone przez papieża Marcina V, co podkreśliło jej znaczenie w regionalnej hierarchii kościelnej.

Rozbudowa w stylu gotyckim

W miarę jak kościół zyskiwał na rangi, zaszła potrzeba dalszej rozbudowy. Kolegiata była więc stopniowo rozszerzana o nowe elementy, takie jak prezbiterium, zakrystia kanonicka oraz wieża przylegająca do zachodniego wejścia. W tym okresie wznoszone były także szereg kaplic, których budowa rozciągała się przez kilka stuleci.

Na początku XV wieku do kościoła dobudowano kruchtę z południowej strony oraz zakrystię od północy. W 1415 roku Jan Tarnowski oraz jego brat Spytek ufundowali kaplicę Rozesłania Apostołów jako wotum za powrót z bitwy pod Grunwaldem. Kaplica ta nawiązuje do święta obchodzonego 15 lipca, które związane jest z bitwą, w której fundatorzy byli obecni. Kanonik, który miał troszczyć się o kaplicę, otrzymał wsię Łukowa w formie uposażenia do swoich obowiązków.

W 1483 roku tarnowską kolegiatę dotknęła tragedia – poważny pożar, który zniszczył drewniane stropy, górną część wieży oraz prezbiterium. Kolejny pożar miał miejsce w 1494 roku. Odbudowa po tych wydarzeniach wiązała się z powiększeniem wnętrza kościoła oraz podniesieniem murów, które otrzymały sklepienie sieciowe, a wieża zyskała murowane zakończenie. W tym czasie wnętrze wzbogacono o kanonickie stalle, które przetrwały do dnia dzisiejszego. Ponadto, w 1512 roku dobudowano od strony północnej kaplicę św. Anny oraz skarbiec, a dwa lata później kaplicę Matki Boskiej Szkaplerznej od strony południowej.

Wnętrze kruchty południowej zyskało gotycko-renesansowy portal, który był najbogatszy pod względem rzeźbiarskim oraz symbolicznym w tej świątyni. Wszystkie te rozbudowy realizowane były zgodnie z zasadami gotyckiego stylu, które dominowały do początku XVI wieku.

Budowa renesansowych pomników

W pierwszej połowie XVI wieku hetman Jan Tarnowski zainicjował budowę przyściennych pomników nagrobnych dla swoich bliskich, przekształcając wnętrze kolegiaty w rodowe mauzoleum. W tym czasie proboszczem kolegiaty był jego syn Jan, który zmarł w 1537 roku i mógł mieć wpływ na tę fundację. Wśród pomników wzniesionych w tym okresie znalazły się:

• pomnik Barbary z Rożnowa – matki hetmana (1520-24),
• pomnik Barbary z Tęczyńskich – pierwszej żony hetmana (1530),
• piętrowy pomnik Jana Amora Tarnowskiego – ojca hetmana oraz jego przyrodniego brata (1525-1536).

Po śmierci Jana Tarnowskiego (1561) Padovano przekształcił pomniki Barbary z Tęczyńskich oraz Janów Tarnowskich, przenosząc je do bocznych kaplic, aby zrobić miejsce dla monumentalnego pomnika hetmana. W latach 1561-1574 powstał pomnik nagrobny hetmana Jana Tarnowskiego oraz jego syna Jana Krzysztofa. Budową zajmował się włoski architekt i rzeźbiarz Jan Maria Padovano, czerpiąc inspiracje z monumentalnych pomników dożów weneckich z drugiej połowy XV stulecia. Syn hetmana zmarł w 1567 roku przed zakończeniem prac, co skłoniło Konstanty Wasyl Ostrogski do zlecenia przekształcenia pomnika na piętrowy, aby upamiętnić także syna hetmana. Tak powstał najwyższy w Polsce (13,8 m) pomnik renesansowy, który później jeszcze wydłużono o dodatkowy pomnik poświęcony Zofii Ostrogskiej, córce hetmana, która zmarła w 1570 roku.

Pierwszym pomnikiem, który nie był związany z rodziną Tarnowskich był pomnik nagrobny prepozyta Marcina Łyczki (zm. 1578), uznawanego za fundatora murowanej szkoły parafialnej. Wykonanie pomnika przypisuje się Wojciechowi Kuszczycowi, który stworzył również najstarsze zachowane epitafium w tej świątyni, poświęcone rzeźbiarzowi Wojciechowi, znajdującemu się obecnie pod wieżą przy wejściu do nawy głównej.

Po 1620 roku, naprzeciwko pomnika hetmana, umieszczono pomnik księcia Janusza Ostrogskiego (zm. 1620) oraz jego żony Zuzanny z Serédych (zm. 1596), który reprezentował styl renesansowy z wpływami manieryzmu gdańskiego. Autorem pomnika był wrocławianin Jan Pfister, wykonujący go od 1612 roku w Brzeżanach, a następnie przywieziony na wozach przez mieszkańców okolicznych Strusiny.

Dobudowa w stylu barokowym

15 kwietnia 1617 roku, na skutek pożaru dachu prezbiterium, dwa dzwony uległy stopieniu, a dwa następne spadły. W kontekście tego zdarzenia usunięto także wiele akta i przywilejów kościelnych. Odbudowa trwała kilka lat, w jej trakcie do prezbiterium od północy dobudowano skarbiec oraz kapitularz, który dziś stanowi przejście do zakrystii. W 1644 roku powstał nowy ołtarz główny w prezbiterium. Kolejny pożar, który miał miejsce w 1663 roku, zniszczył część kolegiaty w dniu po uroczystości Bożego Ciała. Ocalono ołtarze i pomniki, a odbudowa, wsparte ofiarnością kapituły oraz wiernych, rozpoczęła się w 1667 roku i trwała przez kilka późniejszych lat.

W 1712 roku, na piętrze nad skarbcem, zbudowano kaplicę pod wezwaniem Świętych Relikwii z dojściem po schodach od strony nawy. Nakryto ją barokową kopułą z latarnią, a inwestycja miała miejsce w wyniku wizyty prepozyta, ks. Piotra Stanisława Orłowskiego, w Rzymie, gdzie papież obdarował go relikwiami, w tym ciałem bł. Felicissimusa, męczennika z 258 roku. W dniu 8 września 1712 roku, do nowej kaplicy wprowadzono relikwie bł. Felicissimusa, które tarnowianie uznawali za przyczynę zakończenia epidemii w 1705 roku. Nowy ołtarz kaplicy powstał w 1733 roku. W 1780 roku, po przeniesieniu skarbca, kaplicę obniżono do poziomu posadzki kościoła. W tym czasie zbudowano także obecną, dużą zakrystię i nowy skarbiec.

Po pożarze w 1735 roku, przystąpiono do zastąpienia dotychczasowego pokrycia kolegiaty materiałem ogniotrwałym w postaci dachówki, co zakończono w 1740 roku. Niestety, nowy dach przeciekał, w związku z czym w 1757 roku prezbiterium pokryto miedzianą blachą, a w tym samym roku zamontowano nowe organy. W 1767 roku wykonano nową posadzkę sfinansowaną ze sprzedaży kosztowności ze skarbca kolegiackiego. Przeprowadzono również renowację pomników. W takiej niezmienionej formie kolegiata dotrwała do I rozbioru Polski.

Kościół katedralny

Erygowanie diecezji tarnowskiej

20 września 1783 roku, cesarz Józef II, na podstawie swojego dekretu, utworzył diecezję tarnowską, obejmującą część zawiślańskiej diecezji krakowskiej, wcielonej do Galicji po I rozbiorze Polski. Biskupa nominatem Józefa II został Jan Duwall, który zmarł 13 grudnia 1785 roku, nie doczekując się prekonizacji. Kolegiata tarnowska miała pełnić funkcję katedry.

W 1784 roku cesarski dekret zakazał otwierania cmentarzy w miastach. W związku z utworzeniem cmentarza na Zabłociu zlikwidowano cmentarz przylegający do kolegiaty. Rok później rząd austriacki skonfiskował prawie cały skarbiec kolegiacki, w tym relikwiarze, kielichy oraz srebrne szaty. W nowym rozporządzeniu stwierdzono, że duchowny nie może posiadać więcej niż jedno beneficjum, co przyczyniło się do likwidacji dotychczasowej kapituły. Uposażenie tarnowskich prałatów rząd austriacki włączył do Funduszu Religijnego, z którego członkowie nowo utworzonej kapituły katedralnej mieli czerpać wynagrodzenie.

Skonfiskowano także budynki należące do kapituły kolegiackiej, a w tym roku spłonął również główny ołtarz katedry.

Przebudowa w bazylikę

Na mocy decyzji papieża Piusa VI, 13 marca 1786 roku erygowano diecezję tarnowską, włączając ją do metropolii lwowskiej, a dotychczasowej kolegiacie nadano godność katedry biskupiej. Uroczysty ingres biskupa Floriana Amanda Janowskiego, pierwszego ordynariusza tarnowskiego, odbył się 24 września 1786 roku i zgromadził tysiące wiernych.

Po zajęciu Krakowa przez Austriaków podczas III rozbioru Polski, w 1808 roku biskupstwo przeniesiono do Tyńca, przez co tarnowska katedra stała się parafialnym kościołem w diecezji przemyskiej, a od 1822 roku w diecezji tynieckiej.

23 kwietnia 1826 roku, dzięki działaniom biskupa tynieckiego Grzegorza Tomasza Zieglera, na podstawie bulli Sedium episcopalium translationes Leona XII, ustalono utworzenie diecezji tarnowskiej w miejsce diecezji tynieckiej, co przywróciło katedrze jej dawną godność.

Wyposażanie wnętrza

Dokumenty przyznające uprawnienia katedrze zadecydowały również o podjęciu prac związanych z jej dostosowaniem do nowej rangi. Wczesne etapy przebudowy obejmowały m.in. połączenie kaplicy Matki Bożej Szkaplerznej z Krzyża Świętego w kaplicę św. Walentego na początku XIX wieku. W 1810 roku, ze względu na zły stan techniczny wieży, rozebrano jej górną część aż do kalenicy dachu. W 1821 roku podniesiono ją i ukryto pod kopułą, na której umieszczono pięć dzwonów.

Wraz ze wzrostem znaczenia kościoła, náwstała potrzeba dostosowania go do nowej roli. Biskup Grzegorz Tomasz Ziegler wmurował kamień węgielny pod przebudowę katedry 28 kwietnia 1827 roku. Po szybkim odejściu biskupa do innej diecezji, prace przejęli wikariusz generalny ks. Jan Chrzciciel Fukier oraz proboszcz ks. Stanisław Kostka Zabierzewski. W latach 1827–1832 zrealizowano szereg prac budowlanych, takich jak:

• wydłużone prezbiterium zakończone wieloboczną absydą bez okien,
• budowa nowego skarbca,
• przebudowa i poszerzenie chóru muzycznego,
• wydłużenie kaplicy św. Walentego, nadanej wezwania św. Benedykta,
• utworzenie naw bocznych przez otwarcie wnętrz arkadami, a także włączenie w jedną całość: kaplicy św. Anny, zakrystii i kaplicy św. Relikwii (po stronie północnej), a także kaplicy Rozesłania Apostołów, kruchty i kaplicy św. Benedykta (po stronie południowej),
• całość zewnętrznej elewacji pokryto zaprawą wapienną.

W 1853 roku, inicjatywa proboszcza ks. Michała Króla zaowocowała kolejnymi pracami remontowo-budowlanymi:

• dobudowano drugą zakrystię dla kanoników,
• ułożono marmurową posadzkę, zakupioną z rujnowanego pałacu Lubomirskich w Dąbrowie Tarnowskiej,
• wymieniono sklepienie w nawie północnej prezbiterium,
• wymieniono tynki wewnętrzne,
• wymalowano polichromię według projektu Zygmunta Grünera.

W wyniku ogólnych przebudów katedra przybrała układ bazylikowy, z wyższą nawą główną i dwiema nawami bocznymi, każdy z osobnymi dachami. Wieży nie wzbogacono już o nowe piętra, przez co kościół stracił część charakterystycznych gotyckich cech stylowych.

Przebudowa w stylu neogotyckim

Rok 1884 przyniósł ideę odbudowy, którą podjął kanonik ks. Stanisław Walczyński. Udało mu się zebrać fundusze na ten cel, a pierwotny projekt autorstwa Feliksa Księżarskiego zakładał, że wieża będzie przypominała architekturę kościoła mariackiego w Krakowie.

W 1886 roku nowy biskup ordynariusz Ignacy Łobos uznał restaurację katedry za jedno z priorytetowych zadań i objął patronat nad zbiórką funduszy. Prace restauracyjne tego okresu powierzone zostały Julianowi Zachariewiczowi ze Lwowa. Na ich realizację zgodziła się Rada Miejska, jednomyślnie akceptując finansowanie z budżetu gminy. W 1890 roku powołano dwa komitety: restauracyjny, odpowiedzialny za nowoczesne prezbiterium i wnętrze, oraz parafialny, zajmujący się pracami nad wieżą. Prace budowlane prowadziło przedsiębiorstwo Franciszka Hackbeila starszego, a w latach 1890-1899 zrealizowano m.in.:

• odbudowę wieży, która osiągnęła 72 m wysokości i zyskała duży dzwon „Ignacy Józef”, dwa mniejsze oraz zegar z czterema tarczami. W 1899 roku upamiętniono 50-rocznicę panowania cesarza Franciszka Józefa I, umieszczając pozłacaną koronę na iglicy wieży, ufundowaną przez duchowieństwo diecezji tarnowskiej,
• przebudowano prezbiterium, wznosząc nową wieloboczną absydę, wzmocniono i ozdobiono mury sterczynami,
• dobudowano dwie kruchty od strony północnej, w znacznym stopniu odbudowano grożące zawaleniem mury zakrystii oraz nawy północnej,
• usunięto tynk z całości elewacj, a częściowo pokryto ją nową cegłą,
• dachy kościoła pokryto blachą miedzianą,
• wstawiono nowe witraże: Pokłon Trzech Króli (1891) w przedsionku południowym, Chrystus Dobry Pasterz (1899) w nawie Najświętszego Sakramentu od zachodu; w nawie północnej: św. Stanisław (1891), św. Tomasz z Akwinu, św. Hieronim i św. Alfons Liguori (1896) oraz św. Anny (1899).

Witraże w prezbiterium wykonały artystyczne pracownie w 1895 roku i przedstawiały: Niepokalane Poczęcie NMP, św. Wawrzyńca, św. Błażeja, św. Józefa i św. Ignacego, a także św. Barbarę i św. Helenę.

Na płd. ścianie nawy południowej katedry umieszczono wizerunek Chrystusa ukrzyżowanego ufundowany przez Janusza Rypuszyńskiego. Wnętrze wzbogacone zostało o nowoczesny neogotycki chór muzyczny, nowoczesne tabernakulum do ołtarza głównego, ambonę, stalle kanoniczne w absydzie oraz stacje drogi krzyżowej, które wszystkie zostały ufundowane przez ks. infułata Stanisława Walczyńskiego. Na nawie południowej ustawiono ołtarz Najświętszego Sakramentu, zaprojektowany przez Tadeusza Błotnickiego. Wówczas przeprowadzono również renowację pomników rodziny Tarnowskich i Ostrogskich, a pomnik Barbary z Rożnowa przeniesiono do prezbiterium. W rezultacie końca prac, ściany wnętrza zostały pomalowane na biało.

Restauracja w latach 1957-1970

W 1957 roku przystąpiono do remontu katedry pod kierunkiem proboszcza ks. Jana Bochenka. Plany obejmowały m.in. ujednolicenie stylistyki wnętrza poprzez zastąpienie klasycystycznych ołtarzy bocznych tryptykami, lecz ostatecznie z tego zrezygnowano. W latach 1957–1960 nałożono nową polichromię, której autorami byli: Józef E. Dutkiewicz, Adam Marczyński i Wacław Taranczewski. Dodatkowo wymieniono posadzkę na granitową, wyposażoną w system ogrzewania, odnowiono wnętrze, oczyszczono pomniki w prezbiterium oraz rekonstrukowano freski i polichromię z XVI wieku w dawnej kaplicy Matki Bożej Szkaplerznej. Zainstalowano nowe witraże i zbudowano nowe ławki, inspirowane dawnymi rokokowymi.

W 1969 roku rozpoczęto umieszczanie nowych witraży, zaprojektowanych przez Józefa Furdynę i wykonanych przez Annę oraz Ireneusza Zarzyckich w nawie południowej. Z okazji 1000-lecia chrześcijaństwa w Polsce, w 1970 roku zamontowano nowe drzwi do nawy głównej pod wieżą, które zrobiono z trybowanej blachy miedzianej, według projektu Bogdany oraz Anatola Drwalów.

Bazylika katedralna

14 czerwca 1972 roku papież Paweł VI wydał list apostolski „Cum beatissima”, który nadał tarnowskiej katedrze tytuł i godność bazyliki mniejszej. Od 1 do 8 września 1982 roku odbywały się ogólnopolskie obchody 600-lecia klasztoru jasnogórskiego, które miały miejsce w tarnowskiej bazylice, kiedy to nawiedziła ją kopia Ikony Matki Bożej Częstochowskiej. Po zakończeniu tej ceremonii, figura Matki Bożej z Lourdes została zamieniona na kopię jasnogórskiej ikony, wykonaną przez Kazimierza Rydla z Krakowa, będącym darem księdza Franciszka Korty.

W latach 1981-1986, z polecenia biskupa Jerzego Ablewicza, przeprowadzono szereg prac renowacyjnych we wnętrzu bazyliki. Pomysłodawcą tego przedsięwzięcia był inżynier architekt Edward Dutkiewicz, syn poprzedniego restauratora katedry i współautora polichromii Józefa E. Dutkiewicza. Nadzór nad pracami sprawował proboszcz ks. Kazimierz Kos. W zakres działań renowacyjnych wchodziło:

• odnowienie pomników,
• zabielenie polichromii w nawie głównej oraz w prezbiterium (w tym w ostatnim podniesiono poziom podłogi),
• ustawienie nowego ołtarza głównego, przesuniętego w kierunku nawy (1982 – w jego wnętrzu umieszczono relikwie bł. Karoliny Kózkówny),
• przeniesienie figury Matki Bożej Bolesnej – Pieta do nowego ołtarza, wykonane z brązu według projektu Czesława Dźwigaja, w nawie południowej.

Artysta ten stworzył także troje brązowych drzwi, posiadających bogate symbole, które umieszczono w wejściu do katedry. W 1986 roku, przed obchodami 200-lecia istnienia diecezji tarnowskiej, prace restauracyjne zakończono.

10 czerwca 1987 roku, odrestaurowaną katedrę odwiedził papież Jan Paweł II, odprawiając nieszpory eucharystyczne na pl. Katedralnym, wykorzystując monstrancję o wysokości 1,5 m, zaprojektowaną przez Czesława Dźwigaja, w której znajdowały się orły z herbów Polski, ufundowaną przez duchowieństwo diecezji tarnowskiej.

W 2000 roku, w ramach Wielkiego Jubileuszu, na południowej ścianie przedsionka, tam, gdzie wcześniej znajdował się ołtarz z Pietą, umieszczono rzeźbę przedstawiająca scenę Zwiastowania, wykonaną w brązie według projektu Marka Benewiata. W tym roku zakończono także remont organów (40 głosów) oraz przekształcono elementy szafy organowej, wstawiając figurę muzykującego anioła. W 2002 roku na drzwiach wewnętrznych pod chórem zamontowano rzeźbioną nakładkę zaprojektowaną przez Kazimierza Klimkiewicza, która wyobraża czterech Ewangelistów oraz herby: papieski i biskupi.

W latach 2005–2007, pod nadzorem proboszcza ks. Stanisława Salaterskiego, przeprowadzono wymianę dachu z blachy miedzianej nad nawą główną bazyliki katedralnej oraz wymieniono deskowanie i blachę miedzianą dachu. Złocono także wieżę oraz oczyszczono mury i naprawiono ich zniszczone fragmenty.

2 lutego 2006 roku, biskup Wiktor Skworc wydał dekret erygujący sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w katedrze p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie. Dekret ten formalnie zatwierdził kult tarnowskiej Piety z XVII wieku.

Architektura zewnętrzna

Kościół, który wielokrotnie przeszedł rozbudowy i modernizacje, przyjmuje formę trójnawowej bazyliki. Wyróżnia się wydłużonym oraz wąskim prezbiterium, które zamyka trójboczna absyda. Wzniesiono go głównie z cegły, natomiast do tworzenia detali architektonicznych zastosowano kamień.

Na ścianach korpusu budowli, na wysokości środkowych przęseł, umiejscowione są dwie kruchty. Późnogotycka kruchta po stronie południowej jest przykryta sklepieniem sieciowym, natomiast na północy znajduje się neogotycka kruchta z roku 1898, z unikalnym sklepieniem kryształowym.

Od północy przy prezbiterium zlokalizowana jest dwukondygnacyjna przybudówka, w jej skład wchodzą kruchta, zespół zakrystii oraz skarbiec, który mieści się na piętrze. Na bocznej ścianie przy absydzie można podziwiać płaskorzeźbę z wizerunkiem Pana Jezusa Ukrzyżowanego. Dzieło to, zrealizowane według projektu Antoniego Madeyskiego, powstało w 1899 roku.

Charakterystyczna dla budynku jest kwadratowa wieża o wysokości 72 metrów, która została rozbudowana w stylu neogotyckim. Jej wierzchołek zdobi ostrosłupowy dach hełmowy z wysmukłą iglicą, ozdobioną pozłacaną koroną z 1898 roku.

Nawa główna pokryta jest dachem dwuspadowym, a nawy boczne posiadają dachy pulpitowe, co nadaje całości harmoniczny wygląd. Prezbiterium z kolei wieńczy dach dwuspadowy z wielobocznym zakończeniem ponad absydą, zaś piętrowa kaplica Serca Jezusa jest zwieńczona dachem kopulastym z latarnią.

Wszystkie dachy budowli pokryto blachą miedzianą, co dodaje jej niepowtarzalnego charakteru. Ogólnie, bryła katedry zachowuje gotycki styl, jednak jest w znacznej części przekształcona w duchu neogotyckim, co nadaje jej wyjątkowy wygląd i historyczną wartość.

Wnętrze i wyposażenie

Wnętrze tarnowskiej bazyliki katedralnej to prawdziwa mieszanka artystycznych stylów, które rozwinęły się na przestrzeni wieków, począwszy od gotyku aż po epokę XX. Jest to miejsce, które przyciąga uwagę swoją różnorodnością i bogactwem detali.

Prezbiterium

Prezbiterium katedry w Tarnowie jest dziełem, które powstało stopniowo, z najstarszą częścią datującą się na XV wiek, a późniejsze rozbudowy miały miejsce w XIX wieku. To długie pomieszczenie, węższe od nawy głównej, kończy się trójboczna absydą. Warto zauważyć, że na zakonczonej przestrzeni znajdują się rzeźby sześciu polskich świętych, które zostały wykonane z piaskowca liasowego przez Zygmunta Langmana w 1892 roku. Te figury, o naturalnych rozmiarach, przedstawiają: św. Kazimierza, św. Kingę, św. Wojciecha, św. Stanisława ze Szczepanowa, bł. Szymona z Lipnicy oraz św. Jana Kantego.

Okna prezbiterium zdobią piękne witraże, które powstały na przełomie wieków w pracowni Fritza Jelego w Innsbrucku, a w dobudowanej części umieszczono stalle kanonickie, które są dziełem Kazimierza Wakulskiego z końca XIX wieku.

W starszej części prezbiterium znajdują się cztery pomniki grobowe:

• Pomnik Tarnowskich – monumentalny grobowiec upamiętniający hetmana Jana Tarnowskiego oraz jego syna Jana Krzysztofa, wykonany w latach 1561-73. Tworzy go dwukondygnacyjna struktura o wysokości 13 m i szerokości 6,60 m, będąca architektonicznie wzorowana na fasadzie świątyni greckiej. Obrazy w alabastrze przedstawiają sceny historyczne, takie jak oblężenie Staroduba czy bitwa pod Obertynem.
• Pomnik Zofii Tarnowskiej – renesansowy nagrobek żony Jana Tarnowskiego, wykonany we włoskim marmurze z Werony wkrótce po jej śmierci w 1570 roku.
• Pomnik Ostrogskich – został stworzony w latach 1612-1620 dla Janusza Ostrogskiego i jego żony Zuzanny Serédi, był wykonany z czerwonego marmuru oraz alabastru, a architektura łączy elementy renesansowe i manierystyczne. Dzieło powstało w wrocławskiej pracowni Jana Pfistera.
• Pomnik Barbary z Rożnowa – stworzony z białego piaskowca pochodzącego z Szydłowa, zmarła w 1517 roku. Twórca pomnika pozostaje nieznany, a styl łączy cechy gotyku i renesansu.

Nawa główna

Nawa główna to trójprzęsłowa przestrzeń ockrywająca sklepieniem sieciowym pochodzącym z 1494 roku. Prace modernizacyjne miały miejsce w 1890 roku. Wysoko podnoszące się arkady i łuki tęczowe zachwycają swoją ostrołukową formą. Niestety, polichromia zachowała się jedynie w niektórych miejscach, głównie w oknach.

Na uwagę zasługują neobarokowe ołtarze boczne z drugiej połowy XIX wieku. Na prawym ołtarzu możemy zobaczyć obraz Chrystusa Ukrzyżowanego, zaś po lewej stronie umieszczono kopię słynnego obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej stworzoną przez Kazimierza Rydla z Krakowa. Dodatkowo, przy ambonie znajduje się ołtarz św. Kazimierza, namalowany przez Xawerego Marynowskiego w 1848 roku. Wspomniane ołtarze pochodzą z warsztatu Kajetana Damasiewicza z Nowego Sącza.

Zaraz obok ołtarza Matki Boskiej Częstochowskiej dostrzegamy również barokową chrzcielnicę z XVII wieku, odznaczającą się wykonaniem z ciemnego marmuru. Na lewym filarze umieszczono neogotycką ambonę z 1894 roku, skomponowaną z kazalnicy i baldachimu. Ozdobny baldachim ze sterczynami i żabkami stanowi zwieńczenie konstrukcji. Z kolei w płyciznach na koszu ambony widnieją płaskorzeźby z wizerunkami Chrystusa i ewangelistów. Ambona wykonana została w Krakowie przez Kazimierza Wakulskiego.

Na ścianach filarów umieszczono epitafium ks. Marcina Leśniaka oraz pomnik bp Leona Wałęgi, który został odsłonięty w 1957 roku, z okazji 25-lecia śmierci. W zachodniej części znajduje się chór muzyczny wsparty na trzech ostrołukowych arkadach, z figurami św. Cecylii i św. Grzegorza Wielkiego, które powstały dzięki Zygmuntowi Langmanowi. Dodatkowo, z prezbiterium przeniesiono dwie późnogotyckie stalle, bogato zdobione snycerką z motywami roślinnymi.

Nawa południowa

Nawa południowa została stworzona w połowie XIX wieku poprzez połączenie kilku pomieszczeń dobudowanych do głównej części kościoła. Od strony wschodniej możemy zobaczyć kaplicę św. Benedykta, powstałą w 1827 roku w stylu neogotyckim, której polichromię namalował Adam Marczyński.

• Kaplica Matki Bożej Szkaplerznej – zbudowana w 1514 roku w stylu gotyckim, zachowała częściowe fragmenty polichromii z lat 1514-1526, przedstawiających różne sceny.
• Kaplica Krzyża Świętego – gotycka budowla z końca XIV stulecia z unikatowym siedmiotarczowym sklepieniem piastowskim.
• Babiniec – gotycka kruchta z początku XV wieku, z polichromią o motywie Maiestas Domini.
• Kaplica Rozesłania Apostołów – zbudowana w 1415 roku, ze sklepieniem wspartym na służkach z herbem Sternberg wykonanym na zworniku.

Nawa południowa kryje również:

• Ołtarz Najświętszego Sakramentu – wykonany w stylu neorenesansowym z marmuru kararyjskiego, zaprojektowanego przez Tadeusza Błotnickiego około 1900 roku.
• Ołtarz Matki Bożej Bolesnej – z barokową figurą tarnowskiej Piety, zrealizowaną przez Czesława Dźwigaja w 1987 roku.
• Pomnik nagrobny Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej – współczesny, renesansowy przykład, wykonany przez Jana Marię Padovano około 1555 roku.
• Pomnik nagrobny ks. Marcina Łyczki – późnorenesansowy, wykonany w piaskowcu oraz czerwonym marmurze.
• Pomnik nagrobny księcia Eustachego Stanisława Sanguszki – przykład neoklasycyzmu, stworzony z białego marmuru pod koniec XIX wieku przez Antoniego Madeyskiego.

Ponadto zainstalowano tam również drewniany krucyfiks z XVIII wieku oraz liczne epitafia, w tym manierystyczne epitafium Stanisława i Katarzyny Ziębów z 1622 roku, które wykonał Jan Pfister. Polichromia nawy południowej, w znacznej części, to dzieło Józefa Edwarda Dudkiewicza z lat 1957-58.

Nawa północna

Nawa północna, podobnie jak południowa, powstała w połowie XIX wieku. Wschodnią część zajmuje kaplica Świętych Relikwii, zbudowana w 1712 roku, obecnie nazywana kaplicą Serca Pana Jezusa.

• Dawna zakrystia – dobudowana na początku XV wieku.
• Kaplica św. Anny – powstała przed 1514 rokiem z gotyckim sklepieniem gwiaździstym.

W tej nawie znajdują się:

• Ołtarz Serca Pana Jezusa – utrzymany w klasycystycznym stylu z połowy XIX wieku, z obrazem Serca Jezusa, który wykonał Wiesław Zarzycki.
• Pomnik ks. Kaspra Branickiego – późnorenesansowy nagrobek, jego autora nieznano. Spoczywający w prostokątnej niszy, na cokole z alegorycznymi postaciami symbolizującymi Wiarę i Nadzieję.
• Pomnik Trzech Janów – ufundowany przez hetmana Jana Tarnowskiego. Uwiecznia najbliższych członków jego rodziny.

W nawie północnej również można zobaczyć epitafia, datowane na XVII wiek, oraz część stacji Drogi Krzyżowej z końca XIX wieku. Polichromie wykonane przez Wacława Taranczewskiego znajdują się w kopule kaplicy Serca Pana Jezusa, zaś pozostałe – przez Józefa Edwarda Dudkiewicza.

Kruchty

Kruchta południowa

Ten element budowli został wzniesiony w XVI wieku, nakryty sklepieniem sieciowym z cegły. Ozdobne, dwuskrzydłowe drzwi wykonane z brązu z płaskorzeźbami przedstawiającymi różańcowe tajemnice mają swoje drugie życie, bowiem wewnątrz są zamontowane zabytkowe, żelazne drzwi z XVI wieku. Portal, zanim dostaniemy się do nawy, wykonany z wapienia pińczowskiego, wyróżnia się bogatą ornamentyką.

Kruchta pod wieżą

Murowana wieża wzniesiona została po pożarze w 1494 roku. Kruchta pokryta została krzyżowym sklepieniem z cegły, a neogotycki portal stanowi dzieło Juliana Zachariewicza. Drzwi, zaprojektowane przez Bogdana oraz Anotola Drwalów, przyozdobione są scenami związanymi z 1000-leciem chrześcijaństwa w Polsce.

Kruchta północna

Odbudowana w 1897 roku, zdobiona jest brązowymi drzwiami z 1983 roku, które przyciągają uwagę swoją symboliką. Wnętrze zdobi piękna sgraffitowa dekoracja figuralna, nawiązująca do modlitwy „Święty Boże, Święty Mocny…”. Wejście do nawy prowadzi ozdobnie wykończone gotyckie, ostrołukowe portal.

Krypty

W podziemiach katedry istnieje siedem murowanych krypt. Pod prezbiterium spoczywają dawni właściciele miasta, a w krypcie Ostrogskich mieszkańcy możne podziwiać cynowe sarkofagi Jana Ostrogskiego i jego żony. Podczas badań archeologicznych w kryptach Tarnowskich odnaleziono cenne znaleziska, w tym złoty łańcuch z medalem.

W krypcie biskupów tarnowskich spoczywają znane postacie, w tym abp Jerzego Ablewicza. Do dzisiejszych czasów przy żywych relacjach przetrwała dekoracja wykonana przez Józefa Furdynę w 1987 roku.

Organy

Budowa organów zrealizowana została w latach 1889-1897 przez firmę Rieger Orgelbau z Karniowa. Instrument ten, klasyfikowany jako opus 1347, zyskał nowe oblicze w latach 1964–65, kiedy zakład organmistrzowski Biernackich przystąpił do rozbudowy. Ostatecznych prac dopełnił Tadeusz Rajkowski z Włocławka z powodu załamania działalności zakładu.

Manuał I	Manuał II	Manuał III	Pedał
1. Burdon 16′	1. Pryncypał 8′	1. Pryncypał 8′	1. Kontrabas 16′
2. Pryncypał 8′	2. Salicet 8′	2. Flet kryty 8′	2. Violon 16′
3. Gamba 8′	3. Flet major 8′	3. Flet harm. 8′	3. Subbas 16′
4. Holflet 8′	4. Praestant 4′	4. Aeolina 8′	4. Oktawbas 8′
5. Dolce 8′	5. Bachflet 4′	5. Vox coelestis 8′	5. Cello 8′
6. Gedackt 8′	6. Picolo 2′	6. Gemshorn 4′	6. Fletbas 8′
7. Oktawa 4′	7. Sifflet 1′	7. Flet 4′	7. Chorał 4′
8. Flet 4′ *	8. Nasard 2 2/3′	8. Harmonia 3x	8. Mixtura 4′
9. Kornet 3x	9. Tercja 1 3/5′	9. Obój 8′ ***	9. Puzon 16′
10. Mixtura 4x	10. Cymbel 3x	_	_
11. Trompet 8′	11. Klarnet 8′ **	_	_

Dzwony

Katedra dysponuje trzema dzwonami oraz dwoma gongami zegarowymi. Codziennie używa się jedynie małego dzwonu, który służy do oznajmiania czasu i odbywających się nabożeństw.

Typ	Imię	Waga (kg)	Tonacja	Rok odlania	Odlewnia
Mały dzwon	Władysław	około 450 kg	a’	1927	Odlewnia dzwonów Karol Schwabe, Biała
Średni dzwon	Maryja	około 750 kg	fis’	1927	Odlewnia dzwonów Karol Schwabe, Biała
Duży dzwon	Ignacy, Józef	około 1600 kg	d’	1888	Peter Hilzer K. K. Hof Glocken Giesser, Wiener Neustadt

---

Oceń: Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie

---