Pałac Sanguszków w Tarnowie

---

Lokalizacja

Budynek pałacu Sanguszków usytuowany jest w samym sercu Tarnowa, poza miejskimi murami. W przeszłości miejsce to znane było jako Przedmieście Krakowskie lub Wielkie Przedmieście. Znajduje się on po południowej stronie placu Jana Sobieskiego, a jego adres to numer 5.

Historia

Na miejscu, gdzie obecnie stoi pałac, pierwotnie znajdowała się drewniana karczma, której właścicielami byli książęta Sanguszkowie. Barokowa rezydencja została wzniesiona w latach 1785–1796, chociaż niektórzy wskazują na rok 1799 jako datę końcową budowy, z inicjatywy Hieronima Sanguszki, który wówczas zarządzał miastem. Budynek pałacowy, umiejscowiony nieco w głębi od drogi, miał dwie skrzydła, a w obrębie działki były także gospodarcze zabudowania oraz prawdopodobnie stajnie.

Na mapie z 1796 roku budowla została oznaczona jako „Dom Książęcy” (niem. „Fürst Haus”), natomiast w inwentarzach hrabstwa tarnowskiego figurowała jako „kamienica nowa na Przedmieściu Krakowskim zmurowana… z facjatą takąż i cyfrą Jaśnie Oświeconego Pana”. Miejsce to stało się ważną siedzibą magnacką, co podkreśla fakt, że książę Hieronim Sanguszko osiedlił się tam na stałe od roku 1798.

Na początku XIX wieku syn Hieronima, książę Eustachy Sanguszko, przekazał obiekt władzom austriackim, które w 1825 roku przekształciły go w siedzibę cyrkułu oraz obwodu, a później, od 1867 roku, także powiatu. W 1836 roku pałac stał się domem dla starosty tarnowskiego, Józefa Breinla von Wallerstern, który w lutym 1846 roku, z obawą przed nadchodzącym powstaniem krakowskim, zwołał w nim wójtów, nawołując ich do działania przeciwko szlachcie oraz innym wrogom cesarstwa. W wyniku rzezi galicyjskiej, chłopi przyprowadzali tam ofiary rabacji oraz pojmanych powstańców krakowskich, aby przekazać ich władzom austriackim.

W późniejszym czasie, starosta Breinl spotkał się w pałacu z liderem chłopskim, Jakubem Szelą, i w ramach „nagrody za wierność cesarzowi” przyznał chłopom sumę 4000 złotych reńskich. W XIX wieku budynek przeszedł co najmniej dwie istotne przebudowy. Pierwsza miała miejsce przed 1831 rokiem, kiedy to zarządzanie przejęło Starostwo Tarnowskie, które nadało budowli klasycystyczne formy, w tym wieloosiową fasadę oraz przestronną sienią w centralnej części.

Kolejna przebudowa miała miejsce w 1870 roku, kiedy to klasycystyczne formy zostały zmienione. Około 1900 lub 1901 roku pałac znów został przeorganizowany, zwłaszcza pod kątem fasady, która przybrała neobarokowy wygląd. W XX wieku na polecenie władz austriackich, według projektu Szczęsnego Zaręby, dyrektora budownictwa miejskiego Tarnowa, dostosowano charakter budynku do ówczesnych kanonów estetycznych.

Małopolskie władze austriackie uznawały budynek za bardzo ważny obiekt publiczny, w którym regularnie spotykali się z mieszkańcami namiestnicy guberni oraz arcyksiążęta. Po nastaniu niepodległości w Polsce, 31 października 1918 roku pałac został zajęty przez członków Komitetu Samoobrony, którzy zmusili starostę austriackiego do złożenia przysięgi wierności polskiemu rządowi. W latach 1918–1939 wciąż pełnił funkcje starostwa powiatowego, a podczas II wojny światowej znalazł się w rękach niemieckich władz okupacyjnych.

Po zakończeniu wojny, do 1975 roku pałac ponownie stał się siedzibą powiatowych władz – Powiatowej Rady Narodowej, a później, aż do 1990 roku, był ośrodkiem wydziałów urzędu wojewódzkiego w Tarnowie. Przez okres od 1990 do 1998 roku mieścił również urząd rejonowy, lecz od 2004 lub 2005 roku obiekt przeszedł w ręce prywatne i przestał być wykorzystywany.

W 2003 roku budowla została oficjalnie wpisana do rejestru zabytków nieruchomych w województwie małopolskim (nr rejestru A-12/M z dnia 12 grudnia 2003 roku), co dodatkowo podkreśla jej znaczenie historyczne oraz architektoniczne.

Architektura

Budynek główny

Budynek został skonstruowany w formie prostokąta, który zyskał ryzalitowe elewacje na tylnej części oraz można zauważyć prostokątne skrzydło wschodnie. Obejmuje on zarówno trzykondygnacyjny korpus, jak i tylną część, która ma dwie kondygnacje, a całość wieńczy siodłowy dach. Pomiędzy korpusem a tylnym skrzydłem wznosi się przewiązka o dwóch kondygnacjach. Budowla, wykonana z cegły i pokryta tynkiem, spoczywa na cokole z piaskowca, który został zcementowany, a także jest częściowo podpiwniczona. Wnętrze budynku ma układ dwutraktowy.

Fasada obiektu posiada dziesięć osi i wyróżnia się trzema ryzalitami, które zostały delikatnie podkreślone i umiejscowione w centralnej oraz skrajnych częściach. Środkowy ryzalit, który składa się z trzech osi, jest ozdobiony blendami zbliżonymi do kwadratów, zakończonymi architektonicznymi łukami segmentowymi. Wewnątrz tych łuków umieszczono prostokątne okna. Parter, w połączeniu z bocznymi ryzalitami, pokryty jest boniowaniem, które jest tylko pozorne; narożne bonie w jednoosiowych ryzalitach są bardziej wyeksponowane i sięgają drugiej kondygnacji. Gzyms kordonowy znajduje się pomiędzy parterem a pierwszym piętrem, nad zwornikami bram oraz w centralnym ryzalicie.

Na wysokości pierwszej kondygnacji na osi fasady znajduje się półkolisty balkon, który ozdobiony jest kamiennymi tralkami. Nad tym balkonem, na poziomie drugiego i trzeciego piętra, zainstalowano półkolumny w wielkim porządku, które mają zadanie wizualnego wsparcia dla dużego tympanonu. W bocznych ryzalitach zlokalizowane są wejścia: zachodnie prowadzi do sieni przejazdowej, piwnic oraz schodów poprzecznych, natomiast wschodnie wprowadza do klatki schodowej oraz holu.

Tylną fasadę budynku również charakteryzuje dziesięcioosiowy układ oraz wyraźne zewnętrzne ryzality. Na drugiej oraz trzeciej kondygnacji znajdują się długie balkony z przęsłowymi, żelaznymi balustradami opartymi na żelaznych wspornikach. Przewiązka pomiędzy korpusem a oficyną częściowo wypełniona luksferami.

Pomieszczenia parterowe pokryte są sklepieniem kolebkowym z lunetami, kolebkowym oraz krzyżowym. W przedsionku, nad gurtami, zastosowano sklepienie segmentowe, a stropy w sąsiedztwie schodów to stropy Kleina z wysklepkami. Wyższe kondygnacje mają drewniane stropy belkowe, podwieszone pod sufitami. Więźba dachowa jest stolcowa, a dach dwuspadowy, pokryty dachówką oraz w tylnej części blachą. Wzdłuż kalenicy biegnie seria podwójnych kominów. Na podłogach położono parkiety, a w pomieszczeniach pomocniczych zastosowano beton. W hallu na podłodze leży kostka dębowa, a w holu wejściowym znajdują się ceramiczne płytki z charakterystycznym podpisem firmy „Michał Mikoś // Tarnów”, cabecera bramny pokryta jest drewnianą kostką.

Obiekt jest wyposażony w instalacje wodno-kanalizacyjne, elektryczne, odgromowe, telefoniczne oraz w centralne ogrzewanie. Pałac zajmuje powierzchnię użytkową 1560 m², z kubaturą wynoszącą 15600 m³.

Oficyna

Obiekt dysponuje parterową oficyną, murowaną, jednotraktową o sześciu osiach, zaprojektowaną na rzucie prostokąta oraz z ukośnie ukształtowaną południową ścianą szczytową. Oficyna zawiera niewielką piwnicę z sklepieniem kolebkowym. Na frontowej elewacji, niesymetrycznie umiejscowiony, znajduje się przeszklony ganek, którego ściany są obłożone deskami w konstrukcji szkieletowej. Elewacja ma gładką strukturę, a prostokątne drzwi znajdują się w części południowej. Całość wieńczy skromny gzyms.

Podłogi wykonane są z parkietu oraz desek, a w ganku pokryte są ceramicznymi płytkami z kolorowym szkłem. Okna w oficynie to skrzynkowe prostokątne konstrukcje. Więźba dachowa, wzmocniona osadzonymi mieczami, posiada pulpitowy kształt dachu ze ścianą kolankową, pokryte eternitem, z kolei ganek ma dach dwuspadowy.

Oficyna ma powierzchnię użytkową 120 m², a jej kubatura wynosi 350 m³.

---

Oceń: Pałac Sanguszków w Tarnowie

---