Basteja w Tarnowie, znana lokalnie jako półbaszta, to zmieniająca się przez wieki renesansowa budowla, która pełniła kluczową rolę w systemie obronnym tego miasta. Jest to doskonały przykład szesnastowiecznej architektury obronnej, która przyciąga uwagę zarówno turystów, jak i historyków.
Obiekt ten, w połączeniu z otaczającymi go murami obronnymi, integruje się z szerszym systemem miejskich fortyfikacji, które chroniły Tarnów w czasie jego świetności. Dziś, stanowiąc ważny element historii lokalnej, dostarcza cennych informacji o strategii obronnej oraz budownictwie renesansowym.
Historia
Historia murów miejskich Tarnowa sięga roku 1448, kiedy to po raz pierwszy odnotowano ich istnienie. W czasie narastającego zagrożenia turecką agresją, w latach 1513–1544 przystąpiono do ich gruntownej przebudowy. W tym czasie kluczową rolę w pracach nad umocnieniami odegrał Jan Tarnowski, ówczesny właściciel Tarnowa, który był nie tylko znawcą sztuki fortyfikacji, ale również współfinansował oraz nadzorował prace budowlane. W ramach tego przedsięwzięcia powstały nowe elementy obronne, takie jak przedmurze i basteje wieżowe.
Budowa bastei, nowoczesnej jak na tamte czasy, zakończyła się prawdopodobnie w 1521 roku, co stanowiło koniec pierwszego etapu modernizacji miejskich fortyfikacji. Wzniesiona z myślą o nowym sposobie obrony, bazującym na ogniu z broni palnej, była doskonale zaprojektowana zgodnie z najnowszymi osiągnięciami w dziedzinie artylerii. Jej struktura umożliwiała prowadzenie ognia w kierunkach czołowym oraz skrzydłowym, co znacząco zwiększało jej wartość strategiczną.
Pozostała na północnym odcinku murów miejskich, wykorzystując wygiętą, półkolistą linię obronną. Przed nią znajdował się pas umocnień ziemnych oraz fosa wypełniona wodą. Chociaż teoretycznie basteja była istotnym elementem obronnym, nie ma jednoznacznych dowodów na jej wykorzystanie w praktyce. W 1537 roku na kartach miejskich pojawiły się po raz pierwszy wydatki na proch i saletrę, a w 1555 roku Tarnów dysponował działami oraz małymi i dużymi hakownicami.
Na przestrzeni lat wraz z postępem techniki wojennej, znaczenie militarne bastei zaczęło maleć. Około 1790 roku władze rozpoczęły planowe wyburzanie nie tylko murów miejskich, ale i samych obiektów obronnych. Do 1836 roku teren po północnej części fortów przekształcono w obszar zabudowy. W kolejnych latach, między 1967 a 1969 rokiem, po usunięciu sąsiednich konstrukcji obiektu, dokonano jego rekonstrukcji na podstawie ilustracji z XVIII wieku.
W międzymurzu sąsiadującym z basteją przez wiele lat działał ogródek kawiarniany. W 2009 roku wzmacniano fundamenty budowli oraz naprawiano spoiny ścian. Kolejne istotne działania miały miejsce w 2018 roku, kiedy to usunięto kamienicę blokującą widok na basteję oraz przystąpiono do jej konserwacji. W przestrzeni przed budowlą stworzono urokliwy zakątek nazwany imieniem Spycimira Leliwity, który upamiętnia zasługi założyciela miasta.
Półbaszta w Tarnowie jest obecnie ważnym punktem na szlaku tematycznym „Średniowieczne mury Tarnowa”, który został wyznaczony w 2011 roku.
Opis
Basteja znajduje się w malowniczym zaułku Spycimira Leliwity, który zbiega się z ulic Wałową oraz Basztową, w sercu tarnowskiej Starówki.
Ta architektoniczna budowla reprezentuje wczesną wersję bastei wieżowej, która stanowi ważny Element miejskiej architektury obronnej z epoki renesansu. Jej konstrukcja oparta jest na planie półkola i ma imponującą wysokość wynoszącą 6 metrów. Wysunięcie nad lico muru dostarczało możliwości skutecznego ostrzału w kierunku szerokiego przedpola. Poziom przyziemia tej budowli wykonany jest z surowych kamieni narzutowych oraz piaskowca, a wyższe partie zrobione są z cegły.
Warto zauważyć, że mury bastei są delikatnie nachylone do wnętrza, co spowodowało, że uderzenia pocisków były znacznie mniej siłowe. U podstawy grubość murów osiąga około 1 metra, natomiast na wyższych kondygnacjach ten wymiar stopniowo się zmniejsza. Cała konstrukcja zwieńczona jest dachem w formie połowy stożka, pokrytym blachą miedzianą.
Basteja jest otwarta w kierunku międzymurza, co umożliwiało prowadzenie ognia bez ryzyka zatrucia dymem prochowym. Wnętrze obiektu podzielone jest na trzy poziomy, które pełnią funkcję obronną. Otwory strzelnicze, nazywane ambrazurami, zostały rozmieszczone w sposób wachlarzowy, na nieco przesuniętych osiach w odniesieniu do poszczególnych poziomów.
Ościeża tych otworów, będące ukośnie formowanymi glifami, zwiększały pole ostrzału. Na najniższym poziomie znajduje się cztery strzelnice przystosowane do cięższej artylerii, w środkowym piętrze umieszczono pięć strzelnic dla nieco lżejszej broni, a najwyższy poziom dysponuje ośmioma strzelnicami dla ręcznej broni palnej. Na dolnych kondygnacjach strzelnice mają formę sfrezowanych otworów w kształcie klucza (okrągłe z wąską szczeliną obserwacyjną u góry), natomiast na górnym poziomie stworzono otwory szczelinowe. Całe pole ostrzału bastei ma kształt wachlarza, co zwiększało efektywność obrony. Drewniana konstrukcja z pomostami dla załogi bastei niestety nie przetrwała do naszych czasów.
Pozostałe obiekty w kategorii "Zabytki":
Pałac Sanguszków w Tarnowie | Pałac Sanguszków w Gumniskach | Baszta Książęca w Tarnowie | Dworek Kostasiów w Tarnowie | Willa przy ulicy Gumniskiej 30 w TarnowieOceń: Basteja w Tarnowie