Scholasteria w Tarnowie

---

Lokalizacja

Budynek znany jako scholasteria, określany również jako dom kapituły, dom kapitulny lub dom rektora, znajduje się w Tarnowie, na malowniczej Starówce. Jego lokalizacja mieści się w południowo-zachodnim narożniku Placu Katedralnego, pod adresem plac Katedralny 5.

Scholasteria stanowi istotny element architektoniczny, będąc częścią ścisłej zabudowy zachodniej pierzei tego eleganckiego placu. Jego frontowa ściana, w orientacji wschodniej, dodaje urokowi tej historycznej lokalizacji.

Warto dodać, że od północnej strony do budynku przylega budynek akademioli, co sprawia, że jest to miejsce o bogatej historii i znaczeniu kulturowym.

Historia

„Nie jest znana dokładna data powstania kamienicy, jednak wiadomo, że została wybudowana w drugiej połowie XVI wieku, przypuszczalnie w latach 1559–1597 w miejscu, gdzie wcześniej znajdowała się drewniana zabudowa. Prawdopodobnie od samego początku pełniła funkcję mieszkania dla rektora szkoły parafialnej, a podobnie jak sąsiednie budynki, była zapewne własnością kapituły tarnowskiej.

Istnienie murowanej budowli, określanej jako dom rektora, zostało udokumentowane w 1597 roku podczas wizytacji przeprowadzonej przez kardynała Jerzego Radziwiłła. W końcu XVII wieku dom został przystosowany na rezydencję dla prałata kanclerza. W XVIII wieku z kolei zaliczano go do budynków, które powstały dzięki Wojciechowi Kaszewiczowi, związanym z małą akademią, znaną jako Akademiola. Pełnił przypuszczalnie funkcję mieszkań dla uczniów oraz personelu.

Po zajęciu Tarnowa przez Austrię, w wyniku I rozbioru Polski, budynek został przejęty na rzecz Funduszu Religijnego. W oszacowaniu z 1795 roku odnotowano jego dobry stan techniczny. Po likwidacji akademii i utworzeniu na jej miejsce austriackiego gimnazjum, budynek, po odpowiedniej adaptacji w latach 1814–1817, stał się siedzibą dyrektora szkoły. Funkcję tę pełnił aż do początku XX wieku, gdy instytucje szkolne zostały przeniesione z kamienic przy placu Katedralnym, a budowla zaczęła popadać w zły stan techniczny. Planowano jego przebudowę razem z sąsiednimi obiektami, ale w 1903 roku władze miejskie uznały budynek za ruderę, co zniweczyło te plany.

W okresie międzywojennym, po zdjęciu tynku, ujawniono na elewacji XVI-wieczne fragmenty ceglane. W 1938 roku, decyzją biskupa Franciszka Lisowskiego, budynek został nabyty przez tarnowską kurię diecezjalną. W czasie II wojny światowej, w obliczu niemieckiej okupacji, kuria podjęła decyzję o zabezpieczeniu budynku, aby zapobiec dalszym zniszczeniom. W 1944 roku zdecydowano o jego przeznaczeniu na potrzeby Muzeum Diecezjalnego.

W latach 1948–1952 budynek przeszedł gruntowną rewitalizację, w trakcie której na nowo pokryto go dachem, założono nowe stropy, odtworzono otwory drzwiowe i okienne, a także zaadaptowano na cele muzealne.

W 1991 roku kamienica została wpisana do rejestru zabytków nieruchomych ówczesnego województwa tarnowskiego (nr rejestru A-338 z dnia 19 lipca 1991 roku).

Aktualnie obiekt jest wykorzystywany przez tarnowskie Muzeum Diecezjalne, które ma tam główne wejście. W muzeum eksponowana jest, między innymi, kolekcja ludowych obrazów malowanych na szkle, przekazana przez Norberta Lippóczego.

Architektura

Dom kapituły stanowi wyjątkowy przykład XVI-wiecznego murowanego domu mieszkalnego. Budowla ma dwie kondygnacje, dwutraktowy układ i częściowo podpiwniczenie, a jej forma opiera się na planie kwadratu o wymiarach 9,60 × 9 m. Ściany skonstruowano z cegieł, które zostały ułożone w wątku gotyckim-polskim, o wymiarach (w cm) 27 × 13 × 7,5. Obramienia portalu wejściowego oraz okien na piętrze są wykonane z kamienia.

Kamienica ulokowana jest w okolicach Placu Katedralnego, około 0,5 m poniżej obecnego poziomu gruntu, co powoduje, że wzdłuż jej fasady znajduje się wąska fosa. Fosa ta jest podparta kamiennym murem oporowym, na dnie której znajdują się kostki brukowe oraz kamienne płyty. Z poziomu placu dostęp do fosy zapewniają trzy kamienne stopnie, zlokalizowane tuż przed wejściem do obiektu.

Między scholasterią a sąsiednim budynkiem, który zamyka Plac Katedralny od strony południowej, znajduje się dawny passage, który w przeszłości umożliwiał wyjście poza mury obronne. Obecnie jest on zablokowany stalową furtą, osadzoną w ceglanym nadprożu w formie łuku, które rozciąga się pomiędzy narożnikami obu budowli.

Chociaż piwnica scholasterii jest stosunkowo mała i nie obejmuje całego budynku, parter składa się z przestronnej sieni wejściowej i jednobiegowej, drewnianej klatki schodowej. W parterze znajdują się również dwa pomieszczenia połączone ze sobą. W sieni wejściowej usytuowane jest przejście do sąsiedniej akademiolii.

Na parterze, z wyjątkiem sieni, w której występuje sklepienie krzyżowe, pozostałe pomieszczenia mają sklepienia kolebkowe. W tych izbach znajdują się magazyn i dyżurka. Podłogi wykonane są z desek, a na piętrze dominują pokrycia parkietowe. Izby na piętrze pełnią funkcje wystawowe, a stropy są belkowe. Poddasze istnieje, jednak nie jest przeznaczone do użytkowania.

Wśród cech charakterystycznych pomieszczeń domu kapitulnego znajduje się niska wysokość wnętrz oraz nietynkowane ściany z licznymi wnękami. Ponadto, w izbach umieszczono szerokie podokienne ławy, a także kaflowe piece. Ściana frontowa budynku jest nietynkowana, skromna oraz dwuosiowa, pozbawiona rzeźbiarskich dekoracji i podziałów architektonicznych. W murze, na poziomie stropu, widoczne są kotwy ściągów.

Po prawej stronie fasady znajduje się portal wejściowy, który stanowi główną ozdobę budynku. Jego forma to gładkie kamienne obramowanie zamknięte pełnym łukiem, a węgary są fazowane. Portal ozdobiony jest zwornikiem, a osadzone w nim masywne drewniane drzwi, wzmocnione żelaznymi ćwiekami, oddzielone są od półkolistego nadświetla kutą kratą.
W pobliżu portalu znajduje się także zakratowana wnęka z figurką św. Krzysztofa.

Fasadę uzupełniają trzy okna. Na parterze, okno jest dwuskrzydłowe, prostokątne i zakratowane. Otwory okienne na piętrze również są zakratowane, mają kamienne obramienia, a same okna są jednoskrzydłowe, drewniane, z podziałem na cztery pola. W centralnej części frontowej ściany, umieszczono miedziany kartusz, który został ufundowany w związku z jubileuszem 100-lecia istnienia Muzeum Diecezjalnego.

Tylna ściana budynku, zbudowana na podstawach dawnych murów miejskich, jest skromna i gładka, pozbawiona architektonicznych podziałów. Otwory okienne są rozmieszczone nieregularnie i mają różne wymiary. To wąskie okno na piętrze prowadzi do klatki schodowej, a pozostałe niewielkie okna na piętrze są wyposażone w kamienne ościeża. Na parterze zlokalizowany jest obszerny otwór okienny z parapetem, prowadzący do dachów sąsiadujących budynków gospodarczych.

Elewacja południowa budynku do poziomu parteru jest pokryta dobudówką, która ma wygląd zewnętrzny tożsamy ze ścianą tylną. Więźba dachowa jest drewniana, w układzie płatwiowo-krokwiowym, a pokrycie dachu stanowi dachówka karpiówka, ułożona w układzie łuskowym, zwieńczona drewnianym pinaklem.

Całkowita powierzchnia użytkowa wynosi 81 m², przy kubaturze 690 m³. Zgodnie z danymi z 1991 roku, budynek wyposażony jest w instalacje wodno-kanalizacyjną, elektryczną, system alarmowy oraz czujki przeciwpożarowe. W tamtym czasie jego właścicielem była Kuria Diecezjalna w Tarnowie.

---

Oceń: Scholasteria w Tarnowie

---