Dom Mansjonarzy w Tarnowie

---

Lokalizacja

Budynek znany jako dom Mansjonarzy, Kanonia I lub dom Mansjonariuszy usytuowany jest w sercu tarnowskiej Starówki. Obejmuje on północno-zachodni rejon placu Katedralnego, pod adresem plac Katedralny 4, w bliskim sąsiedztwie wieży bazyliki katedralnej.

Wchodzi on w skład zabytkowej zabudowy północnej pierzei placu. Od strony wschodniej sąsiaduje z budynkiem Sądu Biskupiego, znanym jako Kanonia II, natomiast od zachodu przylega do domu Mikołajowskiego, z którym ma również wewnętrzne połączenie. Z tyłu budowli znajdują się resztki dawnych murów i fortyfikacji miejskich, co dodaje historycznego charakteru temu miejscu.

Historia

Dokładna data powstania kamienicy, znanej obecnie jako Dom Mansjonarzy w Tarnowie, pozostaje nieznana. Jednak istnieją dowody na to, że w XV wieku na jej działce mogły znajdować się dwa drewniane budynki, które przypuszczalnie były związane z prebendami św. Bartłomieja oraz zamkową. Informacje na ten temat potwierdził Jan Długosz około 1470 roku. Szerokość działki sugeruje, że mogło tu istnienie więcej niż jeden budynek, co jeszcze bardziej wzmacnia te teorie.

W wyniku pożarów, które nawiedziły Tarnów pod koniec XV wieku, drewniane konstrukcje prawdopodobnie uległy zniszczeniu. Odnowione na przełomie XV i XVI wieku, zostały przekształcone w murowane obiekty, co znajduje potwierdzenie w dokumentach dotyczących zamiany nieruchomości z 1527 roku oraz wizytacji kardynała Jerzego Radziwiłła z 1597 roku.

W 1609 roku książę Janusz Ostrogski ufundował kolegium mansjonarzy, co zapoczątkowało nowy etap w historii tego miejsca, gdyż budynek prebendy św. Bartłomieja został przejęty przez nowych mieszkańców. Od tego momentu zaczął być nazywany Domem Mansjonarzy.

W miarę upływu czasu oraz powtarzających się pożarów i kryzysu w XVII wieku, obiekt nosił coraz wyraźniejsze ślady degradacji. W 1697 roku podjęto decyzję o konieczności jego odbudowy, przyznając na ten cel 1000 złotych. W XVIII wieku potwierdzono, iż mansjonariusze zdołali zorganizować swoje siedziby właśnie w dawnym obiekcie prebendy św. Bartłomieja.

Budowlane prace miały miejsce w nieokreślonym czasie XVIII wieku, w trakcie których połączono dom Mansjonarzy z sąsiadującym budynkiem prebendy zamkowej wspólnym dachem, a także stworzono nowe, połączone wnętrza.

W 1766 roku stwierdzono, że niektóre pomieszczenia przylegające do domu Mikołajowskiego były niewykorzystywane. Po I rozbiorze Polski, gdy Tarnów znalazł się pod panowaniem austriackim, w 1786 roku, dom przeszedł na rzecz austriackiego Funduszu Religijnego, przyjmując formę jednego zintegrowanego budynku.

W 1795 roku przeprowadzono oszacowanie wartości, które ujawniło, że z powodu złego stanu technicznego budynku, jego wartość była bardzo niska. W tym czasie został on zaadaptowany na potrzeby kanclarii biskupa, obejmując 10 pokoi oraz kuchnię.

Rok 1805 przyniósł kolejną zmianę, gdy po rozwiązaniu diecezji tarnowskiej, kamienica przeszła w ręce prywatne, a w 1822 roku zmieniła przeznaczenie na cele edukacyjne, stając się siedzibą żeńskiej szkoły trywialnej, która funkcjonowała aż do 1903 roku.

W pierwszej ćwierci XIX wieku, inżynier Bonawentura Losi von Losenau, aktywnie działający w Tarnowie, wykonał plan budynku, który nie jest datowany. Jednakże według doniesień w 1903 roku, budynek był w katastrofalnym stanie, co zmusiło władze do uznania go za rudery. W 1904 roku, zdewastowany obiekt, przeszedł na własność Towarzystwa św. Wincentego a Paulo.

W 1914 roku, kamienica stanowiła siedzibę XIV Polskiej Drużyny Strzeleckiej oraz Komendy Obwodowej. Drużyna, pełna entuzjazmu i dążąca do poprawy stanu obiektu, przeprowadziła remont, tak aby przystosować pomieszczenia do swoich potrzeb. W miarę rozwoju drużyny, budynek zyskał nowe funkcje, takie jak salę wykładową, szwalnię oraz kancelarię.

W 1934 roku, z okazji dwudziestej rocznicy wymarszu członków Drużyny Strzeleckiej do Legionów Polskich, wfasadę wbudowano tablicę pamiątkową. Kolejny krok w historii odnotowano w 1938 roku, kiedy kuria diecezjalna w Tarnowie nabyła budynek na własność, przy aktywnym wsparciu biskupa Franciszka Lisowskiego.

Po II wojnie światowej, w Domu Mansjonarzy odbywały się zajęcia katechetyczne, powstały także mieszkania dla duchownych. W kolejnych latach, kamienica była wielokrotnie odnawiana. W latach 50., 60., 70. oraz 80. w ramach prac adaptacyjnych zmieniono przeznaczenie pomieszczeń, instaluąc nowoczesne systemy wodociągowe i grzewcze. Dodano również nową klatkę schodową oraz zmodernizowano pomieszczenia dla bazyliki katedralnej.

Ponadto, przebito zamknięty portal, co umożliwiło bezproblemowe przejście między Domem Mansjonarzy a domem Mikołajowskim. W 1997 roku, dzięki staraniom Muzeum Okręgowego w Tarnowie oraz Rady Miasta Tarnowa, udało się odtworzyć tablicę pamiątkową z 1934 roku.

Rok 2017 był przełomowy, gdyż kamienica została wpisana do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego (nr rejestru A-1477/M z dnia 13 września 2017 roku). Dwa lata później, marszałek województwa małopolskiego przyznał dofinansowanie na rewitalizację zarówno stolarki, jak i elewacji budynku.

Obecnie w zachodniej części domu Mansjonarzy mieszczą się sale wystawiennicze Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie, w których można podziwiać bogate zbiory sztuki. Wystawy obejmują rzemiosło artystyczne, porcelanę azjatycką i europejską, zegary szwarcwaldzkie, a także numizmaty związane z Janem Pawłem II. Wśród eksponatów znajdują się także dzieła takich artystów jak Wojciech Weiss i Jacek Malczewski. We wschodniej części budynku ulokowane są pomieszczenia chóru katedralnego Pueri Cantores Tarnovienses.

Architektura

Kamienica stanowi doskonały przykład architektury mieszkalnej z XVIII wieku. Została ona zbudowana na planie wydłużonego czworokąta, z najdłuższym bokiem przylegającym do pierzei placu Katedralnego. Charakteryzuje się dwoma kondygnacjami oraz układem poprzecznym, który obejmuje trzy trakt. Pod zachodnim traktem znajduje się częściowe podpiwniczenie. Budynek murowany został z cegły, a jego ściany pokryto tynkiem, podczas gdy cześć piwniczna została wzniesiona z kamienia oraz cegły. Bryła budowli jest lekko zaburzona, co jest spowodowane sąsiadującymi przybudówkami z tyłu.

Wysokość budowli sięga do poziomu gzymsu i wynosi 7,30 m. Frontowa szerokość kamienicy wynosi 16,60 m, a długości ścian wschodniej i zachodniej to odpowiednio 14,10 m i 7,30 m. Łącznie powierzchnia użytkowa budynku wynosi 370 m², a kubatura 1650 m³. Na dzień 1991 r. okazało się, że jest on wyposażony w instalację elektryczną oraz centralne ogrzewanie. Właścicielem budynku była wówczas Kuria Diecezjalna w Tarnowie.

Elementy wnętrza

W zachodniej części domu znajdują się piwnice, które zbudowane są z cegły oraz kamienia, a ich sklepienia wykonane są z cegły w formie kolebkowej. Podobne sklepienia wspierają zejście do piwnic. Schody prowadzące z piwnic są jednobiegowe, zbudowane z kamienia i osadzone na gruncie. W posadzce piwnic zastosowano cement, a same piwnice zachowały oryginalny kształt przez cały czas swojej historii budowlanej.

Na nadziemną część budynku składają się trzy trakty zarówno na parterze, jak i na piętrze, z sieniami i klatkami schodowymi. Sień, która pełni funkcje komunikacyjne, jest najwęższym pomieszczeniem, zlokalizowanym naprzeciwko głównych drzwi wejściowych. Z sieni można przejść do innych pomieszczeń oraz do głównej klatki schodowej, a także do przybudówki, gdzie zlokalizowane są sanitariaty.

Pomieszczenia znajdujące się na parterze w zachodniej części mają wyższy poziom od pozostałych. W korytarzach nadziemnych posadzki są wykonane z lastryka, natomiast w pozostałych pomieszczeniach znajduje się pokrycie parkietowe. Główna klatka schodowa z sieni na parterze ma układ dwubiegowy z spocznikiem, jest nowoczesna, żelbetowa. Dodatkowo, druga klatka schodowa łączy zachodnie pomieszczenia z domem Mikołajowskim—jest drewniana, jednokierunkowa, z balustradą wyrzeźbioną z balasów.

Budynek dysponuje poddaszem, które jednak nie jest użytkowe, a wprowadzenie do niego jest możliwe z sąsiedniego budynku sądu biskupiego. Stropy na parterze oraz piętrze wykonano z drewna, belkowe, z podsufitką i tynkowaniem.

Część zewnętrzna

Elewacja frontowa budynku kształtowała się w okresie przełomu XIX oraz XX wieku. Ma pięć osi, jest symetryczna oraz skromna, a jej powierzchnia pokryta jest surowym tynkiem. Nie można dostrzec dekoracji rzeźbiarskich ani podziałów architektonicznych. Głównym akcentem architektonicznym jest centralnie umiejscowiony portal wejściowy wykonany z piaskowca.

Portal składa się z klińców, z nadprożem w postaci lekkiego łuku zwieńczonego kluczem, który ma formę wnęki, w którą umieszczono figurę Chrystusa Frasobliwego. Nad portalem znajduje się owalny medalion z metalu oraz podwieszona na łańcuchu latarnia. W zachodniej części elewacji, pomiędzy oknami parteru znajduje się żeliwna latarnia, umiejscowiona na wsporniku.

Wschodnia część fasady posiada nieznaczną niszę wysokości parteru. Na stropie zamontowano kotwy ściągów wykonane z żelaza, elementy te są duże. Otwory okienne mają prostokątny kształt, ich rozłożenie jest dostosowane do układu funkcjonalnego wnętrza. Obydwaj stronach portalu umieszczono po dwa okna, z podwyższeniem w zachodniej części na około 30 cm, z zewnętrznymi kratami z ukośnych prętów stalowych. Dodatkowo, w zachodniej części fasady widnieje zakratowane okienko, które doświetla przestrzenie piwniczne.

Okna zbudowane są z drewna, mają konstrukcję dwuskrzydłową, prostokątną i skrzynkową, podzielone na trzy mniejsze kwatery. Tylna elewacja, z kolei, jest gładka i skromna, z nieregularnie rozmieszczonymi prostokątnymi otworami okiennymi, które są mniejsze od tych na froncie i mają tę samą konstrukcję.

W tylnej części budynku znajdują się dwie przybudówki. Jedna z nich jest dwukondygnacyjna i przylega do podwórka między zabudową pl. Katedralnego a ul. Wałową. Z tej części dostarczane są sanitariaty, a dach pokryty jest blachą. Druga, dostępna z sądu biskupiego, to stolarnię z przeszkloną werandą. Dach budynku jest dwuspadowy, dostosowany do nieregularnych ścian i pokryty dachówką ceramiczną.

---

Oceń: Dom Mansjonarzy w Tarnowie

---