Plac Katedralny w Tarnowie

---

Lokalizacja

Plac Katedralny, znajdujący się w sercu tarnowskiej Starówki, leży pomiędzy dwoma istotnymi ulicami: Katedralną a Kapitulną. Od strony południowo-wschodniej plac graniczy z miejskim Rynkiem, który stanowi jeden z kluczowych punktów miasta.

W centralnej części placu znajduje się bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, otoczona pięknym pomnikiem Jana Pawła II oraz statuą Najświętszej Marii Panny. Warto zaznaczyć, że wokół placu zlokalizowane są obiekty architektoniczne z różnych okresów, sięgających od XVI aż do XX wieku.

Dodatkowo, na placu funkcjonuje wiele instytucji, w tym tarnowskie Muzeum Diecezjalne, tarnowska filia Gościa Niedzielnego oraz wydawnictwo Biblos, co czyni to miejsce szczególnie atrakcyjnym zarówno dla turystów, jak i mieszkańców.

Historia

Okres od XIV do XVIII wieku

Historia placu Katedralnego w Tarnowie sięga roku 1330, kiedy to miasto zostało lokowane, a w jego obrębie wyznaczono teren przeznaczony na działkę kościelną. Obszar ten był ograniczony przez bloki zabudowy od wschodu, a od południa prowadziła przez niego jedna z głównych ulic, znana obecnie jako ulica Katedralna, natomiast od zachodu i północy graniczył z miejskimi murami obronnymi.

Niedługo po założeniu Tarnowa, w centralnej części działki powstał niewielki kościół parafialny wraz z przylegającym cmentarzem. Choć dokładna powierzchnia nekropolii nie jest obecnie w pełni znana, to dzięki archeologicznym znaleziskom ustalono, że kościół był otoczony przez cmentarz z każdej strony. Dodatkowo, w północno-zachodniej części placu, prawdopodobnie zbudowano inne budynki, które pełniły funkcje mieszkalne oraz plebańskie, nawet z gospodarskimi zabudowaniami w ich zapleczach.

W II połowie XIV wieku z pewnością funkcjonowała szkoła parafialna, której pierwsza wzmianka pochodzi z 1413 roku. Również w XIV wieku, prawdopodobnie pojawiły się pierwsze budynki dla kanoników kapituły, po podniesieniu tarnowskiego kościoła do rangi kolegiaty po roku 1400. O ich istnieniu wspomniał Jan Długosz w 1470 roku, wskazując na nie drewniane obiekty, z których wiele spłonęło w pożarach miasta w latach 1483–1494. W dokumentach takich jak Liber beneficiorum podano, że w mieście mieściły się m.in. domy prebend.

Obiekty te zostały odbudowane, z murowanymi domami powstającymi na przełomie XV i XVI wieku, w tym znanym jako dom Mikołajowski. W tym okresie nastąpiła także istotna rozbudowa kolegiaty, m.in. poprzez wzniesienie kaplicy św. Anny i murowanej wieży. W obrębie cmentarza rozbudowano kostnicę oraz wzniesiono mur oddzielający go od reszty budynków, co potwierdzają wzmianki z 1597 roku.

W 1527 roku, dzięki zgodzie Jana Tarnowskiego, dom Mikołajowski przeszedł na własność kościoła, stając się własnością tarnowskich wikariuszy. W wieku XVI, z powodu braku miejsca na nowe zabudowy, cmentarz był stopniowo ograniczany, umożliwiając budowę nowych obiektów w otoczeniu kościoła. Z tego okresu pochodzi wiele wspomnianych budowli, w tym monumentalny dom kolegium psałterzystów, który przetrwał do końca XVIII wieku.

Równolegle do rozwoju zabudowy placu, wciąż zachowała się jego otwartość, umożliwiająca dostęp z ulicy Katedralnej. Do bram cmentarza prowadziły dwa przejścia i cmentarz zabezpieczony był furtami, co dokumentowano w 1780 roku.

W wyniku pożarów w latach 1617, 1621 i 1663, a także kryzysu gospodarczego z II połowy XVII wieku, liczne budowle placu uległy zniszczeniu. Prace renowacyjne ograniczały się raczej do skromnych napraw, a jedynym większym przedsięwzięciem była niewielka rozbudowa kościoła.

Okres od II poł. XVIII do XX wieku

Po I rozbiorze Polski w 1772 roku Tarnów przeszedł pod panowanie Austrii, co wiązało się z dalszym zaniedbaniem istniejącej zabudowy placu, która wymagała pilnych remontów. W końcu XVIII wieku wprowadzono edykt cesarza Józefa II z 1784 roku, zakazujący grzebania zwłok na przykościelnych cmentarzach, co w praktyce zlikwidowało cmentarz przykolegiacki.

Przypuszczalnie, jego działalność trwała do końca lat 80. XVIII wieku. Nowy cmentarz na Zabłociu, znany obecnie jako Stary, został założony wokół roku 1790. Wspomnienia o zlikwidowanym cmentarzu pozostały jednak w pamięci lokalnej społeczności, a wiele legend krążyło o duchach, które miały tam straszyć.

W 1795 roku austriackie władze przejęły obiekty kościelne na rzecz Funduszu Religijnego, przeprowadzając ich dokładną lustrację i wycenę. W XVIII wieku budynek kolegium psałterzystów znajdował się w opłakanym stanie technicznym i w 1786 roku został zarekwirowany przez austriacki Fundusz Religijny, a w latach 1800–1803 rozebrany, a uzyskane materiały użyto do budowy muru cmentarza na Zabłociu.

Na początku XIX wieku stworzono nowy teren dzisiejszej południowej, czworobocznej części placu poprzez rozbiórkę dwóch starych obiektów. Przebudowie poddano także dworek, a na jego miejscu stanęła nowa dwuskrzydłowa kamienica. Do Kościoła powrócił z kolei dom prepozyta, przekształcony w pałacyk kanonicki, gdzie urządzono mieszkania dla kanoników kapituły katedralnej.

W latach 1810–1817 miała miejsce przebudowa obiektów szkolnych oraz znaczne zmiany w układzie przestrzennym południowej pierzei placu. W okresie tym obok katedry powstała masywna kamienica, co zaznaczono na planie miasta z 1848 roku. W II połowie XIX wieku, nieopodal powstał nowy budynek, projektu Karola Polityńskiego, przeszły także zmiany architektoniczne, w wyniku których plac zyskał nowy wygląd.

W 1884 roku, dzięki fundacji biskupa Józefa Alojzego Pukalskiego, w południowej części placu umieszczono statuę Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. W latach 90. XIX wieku w trakcie neogotyckiej przebudowy katedry plac został wybrukowany, a ostateczny kształt zaczynał przybierać w XX wieku.

Okres od XX wieku

W początkach XX wieku kamienice przy placu wymagały gruntownej interwencji z powodu ich zniszczeń. Wiele z nich zakwalifikowano do wyburzenia, ale ostatecznie, dzięki interwencji arcyksięcia Franciszka Ferdynanda Habsburga oraz decyzji Komisji dla Zachowania Zabytków Sztuki, udało się zapobiec rozbiórkom.

W 1914 roku, budynek Mansjonarzy służył XIV Polskiej Drużynie Strzeleckiej oraz Komendzie Obwodowej. W okresie międzywojennym, z inicjatywy Macieja Warędy, w domu Mikołajowskim urządzono Powiatowy Ośrodek Zdrowia oraz Muzeum Higieny.

W 1938 roku, tarnowska kuria diecezjalna nabyła budynki przykatedralne, planując umieszczenie zbiorów Muzeum Diecezjalnego. W czasie II wojny światowej obiekty te wykorzystywane były do innych celów, w tym ich przechowalnią dla Caritas.

W latach 1946–1952 przeprowadzono kompleksową rewitalizację budynków na placu, przekształcając je na Muzeum Diecezjalne, które jako pierwszy udostępniło swoją ekspozycję w 1950 roku. W 1956 roku zrekonstruowano zniszczoną statuę Najświętszej Marii Panny, a jej oryginał przeniesiono do Piwnicznej-Zdroju. W 1980 roku bazylika katedralna została wpisana do rejestru zabytków.

29 czerwca 1981 roku, w rejonie placu odsłonięto pomnik Jana Pawła II, co było pierwszym tego typu wydarzeniem w świecie, a jego inicjatorem był biskup Jerzy Ablewicz. W 1987 roku papież spotkał się z duchownymi diecezji tarnowskiej na placu Katedralnym, a w 1991 roku zespół obiektów przy placu został wpisany na listę zabytków.

Obecnie, w 2023 roku, w budynkach przy placu funkcjonuje wiele instytucji, jak wydawnictwo Biblos, tarnowska filia Gościa Niedzielnego oraz Muzeum Diecezjalne. Jego południowa część służy jako parking dla wiernych uczestniczących w nabożeństwach w bazylice katedralnej.

Architektura

Opis placu

Plac Katedralny składa się z dwóch kluczowych obszarów: niewielkiego zaułka wokół bazyliki katedralnej, który historycznie funkcjonował jako przykościelny cmentarz oraz z prostokątnego placu, który został stworzony znacznie później, na południowej stronie świątyni, w miejscu, gdzie wcześniej stały kamienice. Z obejścia katedry wybiega ulica Kapitulna, podczas gdy z części czworobocznej, przylegającej do Rynku, rozciąga się ulica Katedralna.

Zaułek przykatedralny

Zaułek otaczający świątynię pełni rolę spacerowego obejścia przy bazylikowej budowli. Od wschodu ogranicza go nowoczesny obiekt Ośrodka Duszpastersko-Katechetycznego, usytuowany na rogu z ulicą Kapitulną. Północną granicą są zabytkowe budynki, w tym pałacyk kanonicki, znany jako Kanonia II oraz dom Mansjonarzy. Wschodnią stronę zamyka dom Mikołajowski, budynek Akademioli oraz Scholasteria, a od południa plac ogranicza kamienica przy pl. Katedralnym 6. W centralnym punkcie umiejscowiony jest majestatyczny gmach bazyliki katedralnej. Część zabytkowych obiektów znajduje się w tym zaułku, określana mianem starych domów za Katedrą, gdzie mieszczą się m.in. sale wystawowe Muzeum Diecezjalnego.

Południowa część placu

Obszar ten zyskał swoją obecną formę na początku XIX wieku w wyniku wyburzenia kamienic, których piwnice przetrwały do dzisiaj. Dziś jest to przestrzeń parkingowa. W tej części placu znajduje się również statua Najświętszej Marii Panny oraz pomnik Jana Pawła II. Od południa obszar zamykają XIX-wieczne kamienice, które znajdują się przy ul. Katedralnej 2 (narożna z pl. Kazimierza Wielkiego) oraz 8 (narożna z Rynkiem). Część ta graniczy również od północy z bazyliką katedralną, a od zachodu znajdują się kamienice z XVIII–XIX wieku przy pl. Katedralnym 6 i 7, natomiast od wschodu ogranicza ją kamienica z XVI-XIX wieku z adresem pl. Katedralnym 1 (narożna z Rynkiem).

Obiekty położone przy placu

Budowle zabytkowe

• Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny – pochodząca z XIV wieku (nr rejestru A-228 z 25 września 1980);
• Kamienica przy pl. Katedralnym 1/Rynku 24 – datowana na XVI–XIX wiek (nr rejestru A-1204/M z 22 kwietnia 2010);
• Scholasteria, zwana również domem rektora – powstała w XVI wieku (nr rejestru A-338 z 18 lipca 1991);
• Akademiola – z XVI wieku (nr rejestru A-338 z 18 lipca 1991);
• Dom Mikołajowski – pochodzący z XVI wieku (nr rejestru A-338 z 18 lipca 1991);
• Dom Mansjonarzy, znany jako Kanonia I – z XVIII wieku (nr rejestru A-1477/M z 13 września 2017).

Pozostałe budynki

• Budynek Ośrodka Duszpastersko-Katechetycznego – wzniesiony w latach 1986–1987;
• Kamienica przy ul. Katedralnej 2/Pl. Kazimierza Wielkiego 1 – z XIX wieku;
• Kamienica przy pl. Katedralnym 6 – z okresu XVIII–XIX w.;
• Kamienica przy pl. Katedralnym 7 (ul. Katedralnej 1) – z XIX w.;
• Kamienica przy ul. Katedralnej 8/Rynku 2 – z XIX–XX w.;
• Dom Kapitulny, znany również jako Kanonia II – z XVIII w.;
• Pałacyk kanonicki (dom prepozyta, sufragania) – datowany na XIV–XIX w.

Pomniki

• Statua Najświętszej Marii Panny – zbudowana w 1884 roku;
• Pomnik Jana Pawła II – odsłonięty w 1981 roku.

---

Oceń: Plac Katedralny w Tarnowie

---