Dom Mikołajowski w Tarnowie

---

Lokalizacja

Budynek znajduje się w strategicznej lokalizacji, na północno-zachodnim narożnikuplacu Katedralnego w Tarnowie, tuż przy Starówce. Zaułek, w którym jest usytuowany, znajduje się przed wieżą bazyliki katedralnej, co czyni tę lokalizację szczególnie interesującą.

Jak zauważono, budynek staje w szeregu z innymi zabytkowymi obiektami, wchodząc w skład ścisłej zabudowy zachodniej pierzei placu. Jego ściana frontowa skierowana jest ku wschodowi, co nadaje mu wyjątkowe walory architektoniczne.

Dodatkowo, budynek przylega do muru obronnego, co podkreśla jego historyczne znaczenie. Z jednej strony sąsiaduje z domem Mansjonariuszy, a z drugiej z akademiolą (znaną także jako scholasteria), co wprowadza go w kontekst bogatej historii tego obszaru.

Historia

Dom Mikołajowski w Tarnowie ma bogatą i złożoną historię. Nieznana jest jednak precyzyjna data jego powstania. Z dostępnych informacji, które można znaleźć na herbach oraz tablicach erekcyjnych umieszczonych na elewacji frontowej i we wnętrzu budynku, wynika, że wzniesiono go w 1524 roku z inicjatywy Jana Mikołajowskiego herbu Gryf oraz jego małżonki Barbary, pochodzących z Mikołajowic. Interesujące jest, że zapis z 1527 roku wskazuje na wcześniejszą nazwę kamienicy, określanej jako „Koruszowska” bądź „Kornuszowska”. Rozważając tę kwestię, warto zwrócić uwagę na wizerunek herbu Kościesza zachowany w portalu wejściowym, który nie miał jednak związku z rodem Mikołajowskich. To rodzi przypuszczenia, że Mikołajowski nabył istniejący budynek kilka lat przed 1524 rokiem, przebudowując go na potrzeby rodziny.

W 1527 roku, właściciele domu, Mikołajowscy, działając za aprobatą Jana Tarnowskiego, przekazali go tarnowskim wikariuszom, którzy zobowiązali się odprawiać dwa nabożeństwa co miesiąc w intencji ich spokoju duszy. W 1547 roku, wikariusze, zgodnie z pozwoleniem kapituły tarnowskiej, oddali dom kantorowi Marcinowi Blademu, w zamian za nowo wzniesioną kamienicę zwaną Zamek lub Jurków.

Rok 1554 był ważnym momentem, kiedy Marcin Blady sprzedał ten budynek, przekazując go Mikołajowi Łowczowskiemu z Pleśnej na dożywotnie użytkowanie. Umowa przewidywała, że po jego śmierci dom powróci do tarnowskiej kapituły za zwrotem kwoty zakupu, co miało miejsce w 1578 roku. Następnie, przez dwieście lat, budynek pozostawał w rękach kapituły, która zatrudniała wielu użytkowników, w tym pełnił on przez długi czas rolę rezydencji kantora oraz mieszkania dla primiceriusza.

Na początkach XVIII wieku dom wymagał pilnych napraw. W 1719 roku kapituła zgodziła się na zajęcie kamienicy przez kanonika Wojciecha Skwarkiewicza, pod warunkiem przeprowadzenia rewitalizacji. W budynku zatrzymali się również kanonicy, którzy przyjeżdżali do Tarnowa na miesięczne wizyty. Niestety, Skwarkiewicz nie zrealizował zobowiązania dotyczącego remontu, a po jego śmierci, Stanisław Kaszewicz, jego następca, również nie przeprowadził planowanej renowacji.

W latach 1725–1749 dom był używany przez matkę Kaszewicza, która urządziła w nim skład zboża. W 1749 roku, za zobowiązanie do przeprowadzenia remontu, kamienicę uzyskał w dożywotnie użytkowanie Wojciech Kaszewicz. W miarę upływu lat, w 1753 lub 1756 roku na podstawie jego fundacji w Tarnowie powstała kolonia akademicka, znana jako Akademiola. Zgodnie z innym źródłem, jedynie mała akademia powstała wtedy, a kolonię akademicką ustanowił w 1760 roku biskup krakowski Kajetan Sołtyk, potwierdzając fundację.

W 1760 roku rektor szkoły zaadaptował kamienicę na swoje mieszkanie. W tym samym czasie biskup krakowski nadał kolonii akademickiej prawo do budynku, co zapoczątkowało konflikt o jego przynależność pomiędzy kolonią a kapitułą tarnowską. W 1766 roku rektor akademii Stanisław Wątorski w swoim sprawozdaniu podkreślił, że dom był w złym stanie; dach pokryty był wiekowymi dachówkami z dachu kolegiaty.

W roku 1773 kapituła tarnowska bezskutecznie starała się o przydzielenie jej budynku, aby mogli zaadaptować go na kwaterę dla kanoników. Z lat 60. i 70. XVIII wieku wiadomo, że część kamienicy była zajmowana przez rektora oraz uczniów, natomiast pozostała część nie była używana i ulegała degradacji.

Po zajęciu Tarnowa przez Austrię w wyniku I rozbioru Polski, w 1780 roku kolonia akademicka została przejęta przez kapitułę, a w 1784 roku zlikwidowana, co jednak różni się w zależności od źródeł, które mówią o 1792 roku. W miejsce kolonii powołano austriackie gimnazjum, a do 1784 roku budynek był nadal zamieszkany przez rektorów akademii. Po tej dacie, obiekt i inne budynki były zajmowane przez nowo powstałą szkołę austriacką.

W 1791 roku kamienica, jako własność kościelna, została zarekwirowana na rzecz Funduszu Religijnego. W latach 90. XX wieku twoje przeprowadzone oszacowania wykazały, że budynek pozostaje w dobrym stanie. W 1810 roku budynek przeszedł częściową przebudowę, w wyniku której zburzono południową ścianę, by połączyć go z sąsiednią akademiolą.

Obie budowle zyskały wspólny dach, a od lat 1814 do 1856, w domu Mikołajowskim mieszkały kolejne dyrektory gimnazjum. Co więcej, dzięki wtórnemu połączeniu budynków, od co najmniej 1818 roku do 1880 roku funkcjonowało przejście z Starówki przez dawne mury miejskie do ulicy Wałową.

W XIX wieku budynek był miejscem różnych instytucji edukacyjnych, w tym szkoły głównej i żeńskiej, gimnazjum oraz kursów dla nauczycieli. W 1896 roku budynek przestał użytkować szkoła męska, a w 1897 roku, decyzją rady miejskiej, tymczasowo przeprowadzono szkołę realną. Część pomieszczeń była przeznaczona bagi żeńskiej szkoły wydziałowej, działającej w tym miejscu do 1903 roku.

Na początku XX wieku, dom Mikołajowski, razem z sąsiednimi budynkami, znalazł się w rękach gminy miasta Tarnowa oraz Funduszu Szkolnego Krajowego. W tym czasie planowano jego przebudowę, lecz zabiegi te zakończyły się niepowodzeniem w 1903 roku, kiedy to władze miejskie uznały budynek za ruinę. W 1904 roku wszystkie szkoły zaprzestały działalności w tej kamienicy, która po tym czasie była wykorzystywana w celach mieszkalnych, chociaż niektóre źródła wskazują, że była całkowicie nieużytkowana.

Z powodu złego stanu technicznego rozważano wyburzenie obiektu, jednak dzięki interwencji Franciszka Ferdynanda Habsburga oraz decyzji Komisji do Zachowania Zabytków Sztuki, do rozbiórki nie doszło. Komisja podjęła działania mające na celu zabezpieczenie i rewitalizację obiektu.

W 1930 roku, z inicjatywy lekarza powiatowego Macieja Warędy, w budynku zorganizowano Powiatowy Ośrodek Zdrowia oraz Muzeum Higieny, gdzie leczyli pacjentów z chorobami społecznymi. W trzy lata po rozpoczęciu działalności, w ośrodku leczono z gruźlicy 268 pacjentów oraz innych chorych. W 1938 roku, dzięki decyzji biskupa Franciszka Lisowskiego, Dom Mikołajowski został zakupiony przez tarnowską kurię diecezjalną. W 1944 roku, budynek uzyskał nowy dach, a kurię podjęła decyzję o przeznaczeniu go na potrzeby Muzeum Diecezjalnego.

W latach 1946–1952 oraz w kolejnych latach, przeprowadzono gruntowną rewitalizację kamienicy, przywracając pierwotny układ konstrukcji i przekształcając ją na cele muzealne. W 1991 roku budynek został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa tarnowskiego (nr rejestru A-338 z dnia 18 lipca 1991 roku).

Obecnie uznawany jest za najstarszą kamienicę w Tarnowie, a w jego wnętrzach znajdują się sale wystawowe Muzeum Diecezjalnego. Eksponowane są tam cenne zbiory sztuki ludowej oraz haftów kościelnych z okresu od XV do XIX wieku, w tym paramenty kościelne oraz ornaty.

Architektura

Dom znany jako Mikołajowski, albo Kornuszowski, to interesujący przykład architektury mieszkalnej, która powstała na przełomie epok gotyckiej i renesansowej. Ten imponujący obiekt dwuetapowy jest całkowicie podpiwniczony. Został zaprojektowany na prostokątnym planie o wymiarach 12,60 na 7,60 m, charakteryzując się jednotraktem oraz mieszanym układem konstrukcyjnym.

Ściany budowli wzniesione zostały z cegły, stosowanej w wątku gotyckim-polskim, natomiast piwnice częściowo zbudowano również z łupanych kamieni narzutowych. Otwory drzwiowe oraz okna są obramowane piaskowcem, a cegły wykorzystane do konstrukcji mają różne wymiary: 29×13×10, 25×12×9 oraz 27×13×10 cm.

W piwnicach oraz w północnej części parteru znajdują się sklepienia kolebkowe, a dostęp do tych pomieszczeń zapewnia kamienna klatka schodowa z jednoskrzydłowych schodów, znajdująca się w holu wejściowym. Piwnice składają się z dwóch pomieszczeń, z których jedno prowadzi do sieni, która łączy się z klatką schodową. Na poziomie piwnic umieszczono dwa zakratowane, kwadratowe okna.

Parter zawiera sień wejściową, centralnie usytuowaną w obiekcie, oraz dwa przyległe pomieszczenia, zlokalizowane po obu stronach sieni. W przedniej części sieni znajdują się główne drzwi wejściowe oraz jednoskrzydłowe okno krosnowe, które doświetla tę przestrzeń. Podłoga w sieni wykonana jest z kamiennych płyt prostokątnych, na wschodniej ścianie wstawiono kamienną ławę. W tylnej części sieni znajduje się zejście do piwnic oraz, oddzielona ścianą, kładka schodowa prowadząca na górę.

Schody są kwadratowe od zewnątrz i okrągłe wewnątrz, z zakręcającymi się schodami od dołu ku górze w prawo. Klatka schodowa ma również osadzoną kamienną poręcz. Do północnego pomieszczenia parteru prowadzi kamienny portal z geometrycznym zdobieniem nawiązującym do stylu kryształowego. W tej izbie podłoga jest pokryta cegłą ułożoną w jodełkę, podczas gdy południowe pomieszczenie ma podłogę w ceglane kwadraty. Podłogi parteru znajdują się poniżej współczesnego poziomu gruntu na przylegającym do niego Placu Katedralnym.

Rozkład pomieszczeń na piętrze jest podobny do parteru, z tą różnicą, że w miejscu sieni znajduje się izba. Stropy nad piętrem i częścią parteru są belkowe, wykonane z profilowanych belek. W sieni wejściowej znajdują się jednoskrzydłowe drzwi płycinowe prowadzące do klatki schodowej, podczas gdy pozostałe skrzydła drzwiowe są połączone zdobnymi kamiennymi portalami. Dwa portale znajdujące się na piętrze prowadzące do bocznych pomieszczeń, są przykładem gotycko-renesansowych portali typu wawelskiego. Na jednym z nich umieszczono kamienną tablicę z wizerunkiem herbu Gryf oraz inskrypcją Jo Mikołajowski MDXXIIII.

Kolejny, południowy portal, jest podobny do portalu wejściowego, z różnicą w motywach zdobniczych. Inny z portali, z zabudowanym otworem drzwiowym, przykład portalu gotycko-renesansowego, znajduje się w północnym pomieszczeniu, graniczącym z domem mansjonariuszy. Jest on bogato zdobiony laskowaniem. Portale te prawdopodobnie są dziełem Benedykta z Sandomierza, który pełnił funkcję kierownika prac modernizacyjnych na zamku wawelskim.

W północnej izbie na piętrze, w ościeżu okiennym, umiejscowiono dwie ceglane ławy podokienne pokryte kamiennymi płytami. W środkowym pomieszczeniu również na piętrze, znajduje się wnęka kominowa. Zachowały się także fragmenty XVI-wiecznych polichromii ściennych, a podłogi piętra wykonane są z desek. Z piętra prowadzą kręcone schody na nieużytkowe poddasze.

Fasada budynku jest skromna, nietynkowana, asymetryczna i trójosiowa, nie ma w niej podziałów architektonicznych. Portal wejściowy jest centralnym punktem fasady, który ma po lewej stronie niewielkie okno. Łącznie na elewacji znajduje się 5 prostokątnych otworów okiennych (2 na parterze oraz 3 na piętrze), wzbogaconych o kamienne nadproża i parapety. Portal jest nieznacznie przesunięty w prawo względem osi ściany. Elewacja frontowa wieńczy gzyms schodkowy wykonany z cegły.

Pomieszczenia są doświetlane przez krosnowe, dwuskrzydłowe okna, posiadające kwadratowe szyby osadzone w ołowianej blaszce. Okienka piwniczne są małe i kwadratowe, a otwory okienne na parterze różnią się wymiarami i pozbawione są dekoracji. Skrajne okna piętra, wzbogacone o profile kamienne, mają ławy podokienne dekorowane w stylu antycznym. Środkowe okno piętra jest otoczone kamiennym obramieniem w kształcie łuku oślego grzbietu.

Nad nadprożem portalu wejściowego znajduje się wizerunek herbu w tarczy, a także zdobiony gzyms. Otwór drzwiowy w tym portalu jest prostokątny, z XVIII-wiecznymi, jednoskrzydłowymi drzwiami. Oprócz portalu, elewację wzbogaca kamienna tablica erekcyjna z herbem Gryf, otoczona roślinnym ornamentem.

Tylnia ściana kamienicy, na wysokości parteru, to pozostałość dawnego muru obronnego, nadbudowanego później. Jest ona skromna, a okna na tej ścianie są niewielkie i równomiernie rozmieszczone. Więźba dachowa jest drewniana, o konstrukcji jętkowej, a dach dwuspadowy pokryty dachówką ceramiczną. Ogólna powierzchnia budynku wynosi 97 m² przy kubaturze 634 m³. Od 1991 roku obiekt był wyposażony w instalację elektryczną, system alarmowy oraz czujki przeciwpożarowe, a jego właścicielem była Kuria Diecezjalna w Tarnowie.

Dom w kulturze

W 1889 roku, podczas swojej podróży do Tarnowa, Stanisław Wyspiański stworzył niezwykle cenne szkice, które przedstawiają nie tylko wnętrza, ale także szczegóły architektoniczne, takie jak portale czy obramienia charakterystyczne dla Domu Mikołajowskiego. Dokumentując te elementy, artysta ukazał istotne aspekty lokalnej kultury oraz architektury, co pozwala nam lepiej zrozumieć dziedzictwo Tarnowa.

---

Oceń: Dom Mikołajowski w Tarnowie

---