Akademiola w Tarnowie

---

Lokalizacja

Budynek znany jako akademiola, scholasteria lub dom kapitulny znajduje się w urokliwej części tarnowskiej Starówki, w północno-zachodnim narożniku Placu Katedralnego, pod adresem plac Katedralny 5. Wchodzi on w skład historycznej zabudowy zachodniej pierzei tego miejsca, a jego frontowa ściana jest skierowana w przybliżeniu na wschód.

Od strony południowej sąsiaduje z nim scholasteria, którą niekiedy określa się jako dom rektora lub kapituły, natomiast od północy przylega do niego dom Mikołajowski.

Historia

Powstanie Akademioli w Tarnowie otacza wiele tajemnic, a dokładna data jej budowy pozostaje nieznana. Wydaje się, że jest wynikiem połączenia dwóch istniejących wcześniej struktur, które obejmowały infirmerię wikariuszy kolegiackich oraz szkołę parafialną.

Budynek szkoły parafialnej

Rzekomo budowa obiektu szkolnego przypada na XVI wiek, jednak brakuje precyzyjnych informacji dotyczących konkretnej daty. Na pewno podjęto ją za sprawą Marcina Łyczki, ówczesnego prepozyta tarnowskiego, który w 1578 roku ufundował szkołę. W dokumencie fundacyjnym nie odniesiono się jednak do samego budynku, co sugeruje, że istniał on wcześniej, a jego przebudowa mogła nie być konieczna. Możliwe, że budowla została postawiona pomiędzy 1552 a 1559 rokiem, w czasie, gdy Marcin Łyczka objął funkcję prepozyta oraz wydał ordynację przez Jana Tarnowskiego, co mogło zakończyć proces transformacji szkoły. Twierdzenie to wspiera pozwolenie na budowę innego murowanego obiektu uzyskane w 1559 roku, co może sugerować, iż sąsiadujący budynek szkolny także został wzniesiony w technologii murowanej.

Murowana, piętrowa szkoła niewielkich rozmiarów została odnotowana w 1597 roku, czyli podczas wizytacji przeprowadzonej przez kardynała Jerzego Radziwiłła. Opisano ją jako składającą się z czterech pomieszczeń, w tym mieszkania rektora i kantora, sali dla uczniów oraz izby zajęć szkolnych.

Od 1645 roku budynek był corocznie konserwowany z funduszy kapituły tarnowskiej, która przeznaczała 4 grzywny, wcześniej przekazywane przez miasto rektorowi. Niestety, w 1663 roku w wyniku pożaru miasta, budowla została poważnie uszkodzona. W obliczu braku funduszy, rada miejska przekazała budynek kapitule tarnowskiej w 1694 roku.

Budynek infirmerii

Infirmeria została wzniesiona po otrzymaniu pozwolenia od hetmana Jana Tarnowskiego w 1559 roku przez kustosza tarnowskiego. Zawierało ono klauzulę, że budynek w razie konieczności obrony miasta ma być dostępny do użytku militarnego, a po śmierci kustosza przejdzie na własność wikariuszy.

Dom zbudowano przypuszczalnie na wolnej przestrzeni pomiędzy budynkiem szkolnym i domem Mikołajowskim, zbudowanym nieco później. Na przełomie XVI wieku, w wyniku alegacji z wcześniejszej umowy, przeszedł on na własność wikariuszy, a następnie został przystosowany na infirmerię.

W wyniku pożaru w 1617 roku infirmeria uległa zniszczeniu, jednak została szybko odbudowana przez wikariuszy oraz kanonika Macieja Kunowicza.

Budynek został zakupiony w 1663 roku za 600 złotych przez kanonika Pawła Kuszewskiego, który przeznaczył go dla siebie i swoich następników. W 1668 roku część tej kamienicy została przekazana primiceriuszowi, pełniącemu także funkcje w sąsiadującym domu Mikołajowskim.

Okres od XVIII wieku

Na początku XVIII wieku oba budynki znajdowały się w bardzo złym stanie technicznym, a według ocen z 1753 roku, wymagały natychmiastowej rewitalizacji. Infirmeria stała się wtedy własnością scholastyka i dopełniała uposażenia scholasterii.

Dzięki fundacji Wojciecha Kaszewicza, powstała mała akademia (kolonia akademicka) znana jako Akademiola. Obie kamienice zostały przekazane do jej dyspozycji. W latach 1753-1756 przeprowadzono w nich adaptację oraz remont, na który wydano 1000 złotych. W ramach tych działań wnętrza obu budynków zostały połączone, dzięki czemu uzyskano jedno wspólne wejście. Prace jednak nie objęły wszystkich elementów budowli, bowiem w 1766 roku dach nadal wymagał napraw.

Po adaptacji, pomieszczenia dawnej infirmerii przeznaczone zostały na mieszkania dla nauczycieli, podczas gdy klasy do nauki retoryki i poetyki umiejscowiono w dawnym budynku szkolnym, a na parterze znalazła się obszerna sala dydaktyczna.

Po I rozbiorze Polski, Tarnów przeszedł pod okupację Austrii. Austriacy wzięli pod swoje skrzydła kolonię akademicką, która została później zlikwidowana w 1784 roku, a na jej miejscu utworzono państwowe austriackie gimnazjum. Mimo że jedna część budynku (dawna infirmeria) pozostawała własnością kościelną, nie została zajęta przez austriacki Fundusz Religijny.

W latach 1810 bądź w okresie 1814–1817 na polecenie dyrektora gimnazjum kamienicę gruntownie przebudowano, m.in. łącząc ją z domem Mikołajowskim poprzez wyburzenie części ścian. Oba budynki otrzymały wspólny dach.

W XIX wieku budynek pełnił funkcje szkolne. Do 1849 roku mieściło się tam gimnazjum, a w latach 1880–1896 mieszkała obwodowa szkoła. Od lat 1896–1903 budowla ta spełniała funkcje żeńskiej szkoły wydziałowej. Ostatecznie jednak z uwagi na zły stan techniczny, określony przez władze miejskie mianem rudery, przestała pełnić funkcje edukacyjne. Choć planowano przeprowadzenie przebudowy, ostatecznie pomysł ten odrzucono.

W 1938 roku biskup Franciszek Lisowski podjął decyzję o zakupie budynku przez tarnowską kurię diecezjalną. W okresie II wojny światowej, kiedy miasto było pod okupacją niemiecką, kurię zabezpieczyła budynek, a w 1944 roku zapadła decyzja o jego przeznaczeniu na potrzeby Muzeum Diecezjalnego.

W latach 1948–1952 przeprowadzono rewitalizację, w ramach której dostosowano budynek do celów muzealnych. W trakcie prac usunięto strop między kondygnacjami, zlikwidowano klatkę schodową, wprowadzono nowy strop belkowy oraz odkryto oryginalne mury i pokryto budynek nowym dachem. Dodatkowo dodano dekoracje w formie pseudosgraffitowej.

W 1991 roku Akademiola została wpisana do rejestru zabytków (nr A-338 z dnia 19 lipca 1991 roku) tego ówczesnego województwa. Jej nazwa czerpie od pierwotnej tarnowskiej szkoły. Obecnie jest siedzibą tarnowskiego Muzeum Diecezjalnego, które obejmuje galerię małopolskiej sztuki gotyckiej, wystawiając zarówno dzieła malarskie, jak i rzeźbiarskie. W Akademioli można zobaczyć między innymi obraz „Opłakiwanie z Chromanic” oraz rzeźbę św. Jana Chrzciciela z drugiej połowy XIII wieku, będącą najstarszym eksponatem muzeum.

Architektura

Kamienica w Tarnowie to znakomity przykład architektury renesansowej, tym razem z XVI wieku. Jest to budowla murowana, o dwóch kondygnacjach, jednostraktowa, zbudowana na planie wydłużonego trapezu, z tylną ścianą skośnie poprowadzoną. Warto zauważyć, że brak podpiwniczenia jest charakterystyczny dla tej konstrukcji. Wzniesiona została z cegieł w wątku gotyckim-polski, o wymiarach (w cm) 27×13×7,5. Ościeża drzwi wejściowych oraz nadświetla nad nimi zrobiono z kamienia. Budynek znajduje się na poziomie o kilka centralnych centymetrów niższym niż przylegający do niego Plac Katedralny.

Podczas rewitalizacji przeprowadzonej w latach 1948–1952, zbudowano kamienicę w celu zachowania jej historycznych walorów. Wówczas dostosowano ją do nowych funkcji, usuwając jedną z kondygnacji oraz eliminując niektóre ściany działowe, co w konsekwencji sprawiło, że obecnie znajdują się w niej tylko dwa obszerne pomieszczenia na parterze. W 1991 roku podłoga w jednym z pomieszczeń była wykonana z desek, podczas gdy w drugim zastosowano cegły.

W ścianie dzielącej te dwa pomieszczenia znajduje się prostokątny otwór drzwiowy z kamiennym ościeżem, które charakteryzuje się fazowanymi narożnikami. Interesującym elementem architektonicznym jest kamienny portal prowadzący do domu Mikołajowskiego, w którym zastosowano renesansowe nadproże zdobione motywem plecionki. Ten portal przeniesiono z ruin zamku Tropsztyn, co podkreśla niezwykłość tej lokalizacji. W pomieszczeniach znajdują się także dwa piece, a w ścianach południowej oraz wschodniej pozostawione zostały arkadowe wnęki.

Podłogi w obydwu salach uzupełniają stropy belkowe, wykonane z drewna. Fasada kamienicy jest dość stonowana – gładka, o pięcioosiowej kompozycji, pozbawiona wyraźnych podziałów architektonicznych. Wyjątkowe centrum tej fasady stanowi manierystyczny portal drzwiowy, który zdobią kamienne obramowania z rozety i czteropłatkowymi kwiatami zlokalizowanymi nad nadprożem.

Nad nadprożem portal jestchroniony żelazną kutą kratą, która wykonana jest w podobny sposób jak samo obramienie. Okna na fasadzie są dwojakiego typu, za pomocą trzech otworów oraz drzwi z nadświetlem doświetlają pomieszczenia na północy, podczas gdy trzy pierwsze osie okienne koncentrują się głównie na doświetlaniu przestrzeni południowej. Okna zostały zdobione pseudosgraffitową dekoracją.

Obydwa typy okien są dwuskrzydłowe i krosnowe, a ich szyby wstawiono w ościeżach, gdzie dodatkowo zamontowano kutą żelazną kratę. Podokna to łukowe nadproża wykonane z cegły, a sama konstrukcja otworów – zarówno okiennych, jak i drzwiowych – charakteryzuje się rozglifionymi brzegami. Oprócz tego w ścianie frontowej znajdują się dwie latarnie, co dodaje oryginalności całości.

Tylna część kamienicy jest umiejscowiona na starych murach miejskich, w związku z czym jest stosunkowo skromnie wykończona. Tak jak z przodu, także tylna ściana jest nieskomplikowana – nietynkowana, a jej parterowe partie przypominają fragment dawnych murów obronnych. Poziom wykonania parteru nie zawiera otworów, ale na piętrze znajduje się siedem małych okien, z czego trzy są skierowane ku pomieszczeniu północnemu.

Istnieje również ściana szczytowa, do której przylega budynek scholasterii, która częściowo ją zasłania. Nad jej stropem umieszczono ozdobne ornamenty ceglane w formie trzech arkad oraz pod nią osiem tynkowanych blend. W szczycie ujawnia się też wąskie okno, które ma na celu doświetlenie poddasza.

Więźba dachowa, której konstrukcja jest drewniana, charakteryzuje się kleszczami płatwiowymi i dwoma wieszakami. Dach w tym budynku jest wysoki oraz dwuspadowy, z charakterystycznym załamaniem połaci wynikającym z braku równoległości podłużnych ścian. Pokryty on jest dachówką ceramiczną, a płaszczyzny dachowe oddzielone są od sąsiednich budowli specjalnymi ścianami ogniowymi. W centralnej części kalenicy znajduje się drewniana sygnaturka.

Powierzchnia użytkowa tego obiektu wynosi 150 m², a kubatura to 1025 m³. System alarmowy oraz instalacje elektryczne są częścią wyposażenia budynku, które zostało udokumentowane w roku 1991. W tym czasie Kuria Diecezjalna w Tarnowie była właścicielem tego interesującego obiektu.

Kamienica w kulturze

Wnętrze akademioli zostało uwiecznione na początku XIX wieku przez Stefana Matejkę, brata Jana Matejki, w jednym ze swoich szkiców. Ten cenny dokument artystyczny pokazuje nie tylko unikalność tego miejsca, ale także wpływ ówczesnej kultury na twórczość Matejki.

---

Oceń: Akademiola w Tarnowie

---