Rynek w Tarnowie

---

Lokalizacja

Tarnowski Rynek, o powierzchni 66 arów, jest położony w sercu Starego Miasta, na lekko nachylonym, południowym wzgórzu. Północno-zachodni róg Rynku graniczy z placem Katedralnym. Od strony zachodniej, z kierunku placu Kazimierza Wielkiego, do Rynku można dotrzeć poprzez pasaż Tertila oraz ulicę Krótką.

W południowo-zachodnim narożniku, do Rynku prowadzą Wielkie Schody, co czyni to miejsce jeszcze bardziej dostępnym. Z południowo-wschodniej stron Rynku odchodzą ulice Wekslarska i Zakątna, podczas gdy z północno-wschodniej strony można zauważyć ulice Żydowską i Piekarską, co podkreśla bogatą infrastrukturę komunikacyjną w tym obszarze.

Historia

Rynek w Tarnowie ma długą i bogatą historię, która rozpoczyna się w 1330 roku, kiedy to wytyczono go na prostokątnym planie o wymiarach około 89,4 m i 74,5 m. Jego lokalizacja na lekko opadającym terenie sprzyjała odprowadzaniu wód opadowych. Wokół rynku powstały działki siedliskowe: przy dłuższych bokach znajdowało się dziewięć działek, a przy krótszych pięć. Ten plac stał się centralnym punktem życia publicznego miasta, oraz zyskał miano placu targowego, które zapewniały ożywione handlowanie, z kramami oraz jatkami wokół. Targ odbywał się co tydzień, a od 1670 roku organizowane były jarmarki, które trwały niekiedy tygodniami i odbywały się przynajmniej kilka razy w roku.

Początkowo nawierzchnia rynku była nieutwardzona, a na jego narożnikach znajdowały się studnie, które od XV wieku były zasilane z miejskiego wodociągu. W XV wieku rozpoczęto budowę parterowych, częściej murowanych domów. Niestety, liczne pożary, które miały miejsce w tym stuleciu, zniszczyły wiele budynków handlowych oraz część pierzei. Podczas ich odbudowy, linia zabudowy została przesunięta, co diametralnie zmieniło wygląd rynku. Na jego środku powstał murowany ratusz, co dodatkowo podniosło atrakcyjność tej przestrzeni. W XVI wieku nowe domy przekształciły się w efektowne renesansowe kamienice z podcieniami.

Podczas rządów hetmana Jana Amora Tarnowskiego ratusz został poddany modernizacji, do budynku dobudowano także wagę miejską. Niestety, w 1663 roku miasto ponownie dotknęła tragedia; pożar zniszczył ratusz oraz zabudowę przyrynkową. Odbudowa zachodziła szybko, lecz kamienice, które zbudowano, były znacznie skromniejsze niż wcześniejsze. W XVIII wieku miasto popadło w poważny kryzys, co prowadziło do dalszych zniszczeń, exacerbowanych przez pożary. Jeden z nich w 1735 roku zrównoważył miasto z ziemią.

W ciągu drugiej połowy XVIII wieku miała miejsce powolna odbudowa przyrynkowych kamienic. W wyniku kryzysu gospodarczego, charakter zabudowy zmienił się znacznie, a dawne renesansowe kamienice przekształciły się w skromniejsze domy mieszkalne o stylu późnobarokowym i klasycystycznym. Wielu z podcieni na pierzei południowej całkowicie zburzono, a te na krótszych bokach zamurowano. Zachowały się jedynie trzy podcienia w pierzei północnej. W wyniku licznych zmian granic działek i podziałów, rynek stał się miejscem, gdzie dominującym budynkiem stała się rezydencja Sanguszków, reprezentacyjny dwupiętrowy klasycystyczny pałac.

Pożary w latach 1792, 1813 oraz 1814 ponownie destrukcyjnie wpłynęły na zabudowę rynku i ratusza. Podczas odbudowy wiele kamienic otrzymało nie tylko nowy układ wnętrz, ale także nowe elewacje, niektóre z nich podwyższono o drugie piętro. Przez ten czas doszło również do przejmowania domów przez Żydów, a przed wybuchem I wojny światowej większość kamienic była już ich własnością. W okresie XIX wieku oraz na początku XX wieku, stan zabudowy rynku poprawił się; kamienice były remontowane i przebudowywane w duchu modnego wówczas historyzmu.

W latach 1889–1892 zrealizowano gruntowny remont ratusza, a w latach 1909–1910 nowy wodociąg przyczynił się do likwidacji studni na rynku. Z pewnością już od XVIII wieku część nawierzchni była brukowana, a w latach 1887–1888 cały plac zyskał nową nawierzchnię z kamieni rzecznych, a chodnik ułożono wzdłuż wszystkich pierzei. W czasie międzywojennym rynek nie przeszedł znaczących przemian, jednak w latach 20. XX wieku zainstalowano kanalizację. W 1931 roku, po przeniesieniu biur magistratu, ratusz stał się siedzibą muzeum, a w 1934 roku zarejestrowano urbanistyczny układ Tarnowa jako zabytek.

Podczas okupacji niemieckiej Żydzi zostali wysiedleni z kamienic przyrynkowych, a tragiczne wydarzenia miały miejsce w czerwcu 1942 roku, kiedy to zginęło około 3000 Żydów z tarnowskiego getta. W 1942 roku wyremontowano nawierzchnię rynku, zamieniając bruk z otoczaków na trylinkę. Po II wojnie światowej rynek zaczął tracić swoje pierwotne oblicze placu handlowego. W latach 60. XX wieku planowano przeprowadzić program konserwatorski, jednak realizacja nie została dokończona. Historia rynku na przestrzeni wieków odzwierciedla dzieje Tarnowa. W okresie prosperity rynek rozkwitał, natomiast w czasach trudności jego stan ulegał znacznemu pogorszeniu.

Współczesność

Rynek w Tarnowie jest miejscem pełnym historii i kultury. Zachował się jako przestrzeń reprezentacyjna dla mieszkańców i turystów. Jego zabudowa jest integralną częścią układu urbanistycznego tarnowskiego śródmieścia, które znajduje się w rejestrze zabytków.

W sercu placu znajduje się ratusz, który jest jednym z najważniejszych zabytków w tej okolicy. Wokół placu wznoszą się kamienice, które powstały w okresie od XVI do XIX wieku. Najbardziej wartościowe z nich, charakteryzujące się podcieniami w stylu renesansowym, znajdują się w północnej części Rynku.

Ratusz oraz pobliskie kamienice stanowią miejsce funkcjonowania wielu instytucji, takich jak m.in. muzeum i centrum kultury. W tym areału można także znaleźć hotel oraz różnorodne lokale gastronomiczne i handlowe.

Na tarnowskim Rynku odbywają się liczne imprezy kulturalne, co czyni go żywym centrum życia miasta. Codziennie, punktualnie o dwunastej, mieszkańcy i turyści mogą usłyszeć melodię tarnowskiego hejnału, skomponowanego przez Stanisława Rzepeckiego, wydobywającą się z wieży ratusza.

Zabudowa

Ratusz

W sercu tarnowskiego Rynku znajduje się pierwszy gotycki ratusz, który został wzniesiony w drugiej połowie XIV wieku. Obecna jego forma, będąca przykładem architektury manierystycznej, jest rezultatem licznych przebudów, jakie miały miejsce od XV do XVI wieku. Ta prostokątna, piętrowa budowla z wieżą posiada gank na kroksztynach. Na szczycie wieży znajduje się ostry dach, na którym ulokowano blaszany herb rodziny Sanguszków – Pogoń Litewska. Attyka zdobiąca budynek, zwieńczona jest kamiennymi maskami i sterczynami. Warto również zaznaczyć, że w ratuszu ma swoją siedzibę oddział Muzeum Ziemi Tarnowskiej. Dodatkowe informacje można znaleźć w osobnym artykule dostępnym pod tym linkiem: Ratusz w Tarnowie.

Kamienice

Pierzeja zachodnia

Obszar pomiędzy placem Katedralnym, a ulicą Krótką tworzy zwartą zabudowę pierzei zachodniej. Składa się na nią ciąg czterech kamienic pochodzących z XV i XVI wieku, które później były poddawane licznym przemianom. Numeracja budynków biegnie od 2 do 5 w kierunku południowym.

• Kamienica pod św. Florianem (Rynek 2 / pl. Katedralny 8) to dwupiętrowy budynek znajdujący się w północno-zachodnim narożniku Rynku. Urokliwa figura św. Floriana zdobi elewację budynku. W dolnej części kamienicy, można podziwiać oryginalne sklepienie z malarskimi dekoracjami z XVI wieku. Budynek został wzniesiony na piwnicach starszej konstrukcji w XVI stuleciu. W XVIII wieku miał miejsce częściowy remont, w ramach którego podcień został przeniesiony do parteru. Przed 1837 rokiem zlikwidowano barokowy portal, a elewację udekorowano figurą św. Floriana. W 1929 roku kamienica zyskała obecną formę po nadbudowie drugiego piętra.
• Kamienica Rosowska (Rynek 3) to również dwupiętrowy budynek z arkadowym podcieniem. Murowana kamienica, powstała w XVI wieku, zbudowana na miejscu wcześniejszego drewnianego domu. Na przestrzeni lat była wielokrotnie przebudowywana, m.in. zlikwidowano podcień, a następnie nadbudowano i wyburzono drugie piętro. W latach 1968-1970 kamienica zyskała obecną formę, przywracając podcienia i odbudowując drugie piętro. Od 2013 roku znajduje się tu muzeum, a w 2007 roku obiekt został wpisany do rejestru zabytków małopolskich.
• Kamienica Nikielsonowska (Rynek 4) to dwupiętrowy budynek z neorenesansową elewacją. Z tyłu budynku znajdują się oficyny, które stworzyły pasaż handlowy (pasaż Tertila) kierujący na plac Kazimierza Wielkiego. Najstarszą częścią kamienicy są piwnice, które datuje się na XV wiek. W drugiej połowie XVI wieku wzniesiono murowaną konstrukcję z podcieniem. Pomimo pożarów w 1735 i 1743 roku, które spaliły budynek, w 1747 roku stał się on własnością książąt Sanguszków. W drugiej połowie XVIII wieku odnowiono go na dwupiętrowy klasycystyczny dom. W późniejszym czasie obiekt przeszedł w ręce austriackiego rządu, a w latach 1796-1826 funkcjonował jako siedziba sądu szlacheckiego. W 1826 roku kamienica przeszła w ręce biskupów tarnowskich, po zmianach na przełomie XIX i XX wieku przekształcono ją w czynszowy dom z parterem wykorzystywanym na działalność komercyjną. W 1913 roku Tadeusz Tertil połączył oficyny kamienicy z nowym budynkiem przy placu Kazimierza Wielkiego, tworząc pasaż handlowy. Kamienica wpisana do rejestru zabytków w 2004 roku, a 30 października 2018 roku odsłonięto przy wejściu do pasażu pomnik Tadeusza Tertila, autorstwa Arkadiusza Latos. Od 2022 roku jest siedzibą Pasażu Odkryć, tarnowskiego centrum nauki i techniki.
• Kamienica Ratajewiczowska (Rynek 5) to jednopiętrowy budynek znajdujący się w południowo-zachodnim narożniku Rynku. Uznawana za najstarszą kamienicę w Tarnowie, zachowała wiele historycznych elementów, takich jak gotycki kamienny portal i sklepienia piwnic z przełomu XIV i XV wieku. Elewacja frontowa w stylu neorenesansowym skrywa wiele architektonicznych detali. Budynek został zbudowany przypuszczalnie około 1400 roku, a w XVI wieku dobudowano podcień o ostrołukowych arkadach. W XVII wieku kamienica przeszła istotną rozbudowę, jednak nie ominęły jej pożary w 1663 i 1735 roku. Odbudowy po pożarach przekształciły oryginalny podcień, a w 1915 roku kamienica uległa uszkodzeniom w wyniku ostrzału artyleryjskiego. Ostatni remont konserwatorski miał miejsce w latach 1980-1992, kiedy to przekształcono kamienicę w siedzibę Tarnowskiego Centrum Kultury.

Pierzeja południowa

Pomiedzy Wielkimi Schodami a ulicą Zakątną znajduje się kolejny fragment zabudowy, w której znajdują się m.in. siedem kamienic. Ich numeracja od 6 do 12 prowadzona jest w kierunku wschodnim.

• Kamienica Rynek 6 to narożny budynek o dwóch piętrach, ulokowany w południowo-zachodnim narożniku Rynku. Wewnątrz zachowały się piwnice ze sklepionymi komorami, sięgającymi XVI wieku. Elewacja budynku neorenesansowego, kształtowała się w XIX wieku. Pożar, który wybuchł w 2009 roku, przyniósł tragiczne skutki, a w 2017 roku rozpoczął się jej remont.
• Kamienica Rynek 7 to piętrowa kamienica o neorenesansowej elewacji, która uzyskała swój obecny wygląd na początku XX wieku. Znajduje się w niej siedziba Tarnowskiego Centrum Informacji.
• Kamienica Rynek 8 to dwupiętrowy budynek z oryginalną bramą płycinową, zachowujący piwnice z XV i XVI wieku. Powstała z połączenia dwóch budynków z XV i XVI wieku. W 1814 roku obiekt zniszczył pożar, a jego odbudowa miała miejsce przed 1830 rokiem wraz z dobudowaniem drugiego piętra. W końcu XIX wieku znów przekształcono fasadę. W latach 60. XX wieku przeprowadzono remont kamienicy, która została wpisana do rejestru zabytków w 1996 roku.
• Kamienica Rynek 9 to dwupiętrowy budynek, który został zbudowany w drugiej połowie XVIII wieku, w miejsce rozebranej wcześniejszej zabudowy. W ramach odbudowy po pożarze, w 1814 roku nadbudowano drugie piętro oraz dokonano zmian w elewacji, w efekcie czego usunięto attykę. Na początku lat 20. XX wieku przeprowadzono gruntowny remont wnętrz i dachu. W latach 1977-1979 przywrócono dawną barokowo-klasycystyczną elewację, a w 2015 roku odsłonięto tablicę poświęconą Romanowi Dzieślewskiemu, nestorowi polskiej elektryki. Budynek figuruje w rejestrze zabytków od 1993 roku.
• Dom Technika (Rynek 10) to dwupiętrowa kamienica w stylu klasycystycznym, która przeszła przebudowę w latach 1931-1932. Budynek w swej historii zachował m.in. XVI-wieczne sklepione komory piwnic. Aktualnie siedzibę ma tu terenowa jednostka Naczelnej Organizacji Technicznej. W 1995 roku kamienica została wpisana do rejestru zabytków województwa małopolskiego.
• Kamienica Rynek 11 to dwupiętrowy podpiwniczony budynek, który prawdopodobnie ma swoje korzenie w XV wieku. Od tamtej pory był wielokrotnie przebudowywany i odbudowywany, w XVIII wieku zlikwidowano podcień, a po 1830 roku nadbudowano drugie piętro, zachowując jednocześnie elementy piwnic z XV-XVI oraz XIX wieku.
• Kamienica Rynek 12 to dwupiętrowy obiekt ulokowany w południowo-wschodnim narożniku Rynku, z boczną elewacją zwróconą ku ulicy Zakątniej. Zachowały się tutaj sklepione komory piwnic z XVI wieku, a historia kamienicy sięga najprawdopodobniej XVI wieku. Na przestrzeni lat była wielokrotnie przebudowywana, szczególnie po pożarach. Formę zbliżoną do dzisiejszej zyskała w pierwszej połowie XIX wieku, kiedy to nadbudowano drugie piętro. Kamienica została wpisana do rejestru zabytków w 1995 roku.

Pierzeja wschodnia

Natomiast pomiędzy ulicą Wekslarską a ulicą Żydowską znajduje się zwartą zabudowę pierzei wschodniej, składającą się z pięciu kamienic z XVI wieku, które przeszły późniejsze przekształcenia. Wszystkie budynki zostały wpisane do rejestru zabytków. Numeracja domów wynosi od 13 do 17 w kierunku północnym.

• Kamienica Sakowiczowska (Rynek 13 / Wekslarska 2) to dwupiętrowy obiekt z arkadowym podcieniem, usytuowany w południowo-wschodnim narożniku Rynku. Frontowa elewacja, w stylu neorenesansowym, ma ekspozycję na plac rynkowy, podczas gdy boczna skierowana jest w stronę Wekslarskiej. Pierwszy podpiwniczony dom zbudowano przed końcem XV wieku, w XVI wieku wzbogacono go o podpiwniczony podcień. Pożar z 1743 roku uszkodził dach i jedną z izb, natomiast do 1796 kamienicę poddano przebudowie, zamykając podcień i dodając attykę. W latach 1888 budynek zwiększono o drugie piętro i połączono z oficyną. W latach 1960-1962, podczas remontu, odtworzono podcień oraz wykonano malarską dekorację elewacji. Budynek został wpisany do rejestru zabytków w 1998 roku.
• Kamienica Rynek 14 to dwupiętrowy obiekt z podpiwniczeniem i przeszklonymi arkadami podcieni. W XVI wieku istniejący wcześniej budynek gruntownie przebudowano, dostawiając podpiwniczony podcień oraz nadbudowując piętro. Pożar w 1735 roku zniszczył budynek, który został odbudowany w latach 1743-1796. Odbudowa nie uwzględniała podcienia, a w 1866 roku zwiększono go o drugie piętro. W latach 1960-1962 odtworzono podcień oraz wcześniejszy układ wnętrza. W kamienicy mieściła się pierwsza w Tarnowie stacja poczty królewskiej, co dokumentuje pamiątkowa tablica na elewacji. Obecnie działa tu restauracja i hotel, a kamienica została wpisana do rejestru zabytków w 1998 roku.
• Kamienica Rynek 15 to dwupiętrowy obiekt o eklektycznej elewacji, której kształt formował się na przełomie XIX i XX wieku. Mogła być podpiwniczona, z podcieniem, natomiast datuje się ją na XVI wiek. Pożar w 1743 roku przyniósł jej zniszczenia, a odbudowę przeprowadzono przed 1796 rokiem, w której zlikwidowano podcień. Nadbudowano drugie piętro na przełomie XIX i XX wieku, a w 1923 roku przy pierwszym piętrze dobudowano balkon. W latach 60. XX wieku zlikwidowano tynki na elewacji i wpisano ją do rejestru zabytków w 1996 roku.
• Kamienica Rynek 16 to dwupiętrowa podpiwniczona kamienica o elewacji barokowo-klasycystycznej, postawiona bądź rozbudowana w XVI wieku. Pożar w 1734 roku przyniósł zniszczenia, a odbudowa miała miejsce najpóźniej do 1796 roku, już bez podcienia. W latach 60. XX wieku przeprowadzono remont konserwatorski elewacji i wnętrza, przywracając XVIII-wieczny stan budynku. Wpisana do rejestru zabytków w 1993 roku.
• Kamienica Rynek 17 to narożny, dwupiętrowy budynek stylu neorenesansowym, z boczną elewacją kierującą się w stronę ulicy Żydowskiej. W 1743 roku kamienica została zniszczona przez pożar, mnóstwem zabiegów renowacyjnych, została odbudowana do 1796 roku. W 1884 roku kamienicę przekształcono budując drugie piętro oraz dostosowując elewację do formy neorenesansowej. Kamienica została wpisana do rejestru zabytków w 1993 roku.

Pierzeja północna

Z kolei zespół zabudowy kamienic północnej pierzei powstał pomiędzy placem Katedralnym a ulicą Piekarską. Przyrynkowe kamienice mają bardzo bogatą historię, w tym wiele renesansowych detali, z podcieniami. Numeracja domów wynosi od 18 do 24 w kierunku zachodnim.

• Kamienica Szynklerowska (Rynek 18) usytuowana jest w północno-wschodnim narożniku Rynku. Na dłuższą elewację zwróconą ku ulicy Piekarskiej, można zauważyć, że budynek przeszedł liczne przebudowy przed 1796 rokiem. Pożar w 1735 roku zniszczył wcześniejszą, murowaną kamienicę z podcieniem. Przekształcono ją poprzez połączenie z oficyną, co stworzyło dłuższy budynek sięgający aż do ulicy Kapitulnej. W XIX wieku dobudowano drugie piętro, a elewacja od strony wschodniej została wzmocniona przyporami. Piwnice głównie z XVI-XIX wieku przetrwały do dziś, a ostatni remont obejmował połączenie wnętrz kamienic Rynek 18 i 19.
• Kamienica Rynek 19 to dwuczłonowa kamienica z podcieniem w części zachodniej, a jej elewacja dwuczłonowa jest wynikiem przebudowy i połączenia dwóch wcześniejszych kamienic z XVI wieku. Część zachodnia, bogata w podcień i attykę, nawiązuje do stylu renesansowego, a attykę przywrócono w latach 1946-1947. Zachowały się również piwnice XVI wieczne. W trakcie ostatniego remontu wnętrza tych kamienic dokonano ich połączenia. Budynek figuruje w rejestrze zabytków od 1947 roku.
• Kamienice Rynek 20-21 to dwa renesansowe obiekty, które powstały w XVI wieku i zostały połączone w 1780 roku, by stać się kwaterą dla generała Richarda d’Altona, dowódcy austriackiego, po I rozbiorze Polski. Budynki mają tylko jedno piętro z podcieniami wysuniętymi przed linię zabudowy. Ich elewacje wzbogacono o zrekonstruowane attyki w latach 1946-1947. Malarską dekoracją frontowej elewacji budynku numer 20 zajął się Alojzy Stanisław Majcher. Kamienica Rynek 21 była znana jako kamienica Kaszewiczowska i przez długi okres (1949-2013) stanowiła siedzibę Ziemi Tarnowskiej. W 2020 roku utworzono w niej nowy oddział – Muzeum Historii Tarnowa i Regionu. W podcieniach kamienicy Rynek 21 znajduje się tablica upamiętniająca Jana Głuszaka „Dagaramę”, tarnowskiego architekta-wizjonera. Obie kamienice wpisano do rejestru zabytków w latach 30. ubiegłego wieku.
• Kamienica Rynek 22 to piętrowy budynek z oficyną, którego elewację w górnej części wykonano z nieotynkowanej cegły. Pożar, który zniszczył wcześniejszą konstrukcję w 1735 roku, stał się przyczyną odbudowy w XVIII wieku, w wyniku której powstał parterowy dom bez podcienia. W pierwszej połowie XIX wieku budynek rozbudowano do obecnego stanu. Kamienicę z oficyną wpisano do rejestru zabytków w 2005 roku.
• Kamienica Rynek 23 to piętrowy, podpiwniczony obiekt, który powstał na zwężonej działce. W XVIII wieku stał tu parterowy dom, którego pożar zniszczył. Odbudowę kamienicy przeprowadzono w tym samym wieku, jednak to w I połowie XIX wieku obiekt przybrał swoją dzisiejszą formę.
• Dom Kapituły (pl. Katedralny 1 / Rynek 24) to narożna kamienica, usytuowana z węższą elewacją do Rynku i szerszą do placu Katedralnego. Powstała na bazie połączenia i przebudowy dwóch wcześniejszych budynków w XIX wieku. W 1892 roku kamienicę, która stała się własnością kapituły katedralnej, gruntownie przebudowano. Nadbudowano wtedy drugie piętro, natomiast frontowa elewacja w charakterze neobarokowym została skierowana do placu Katedralnego. W lokalu po strony Rynku funkcjonowała apteka „Pod Aniołem”, a nad wejściem zachowała się rzeźba anioła pochodząca z XIX wieku. W 2010 roku budynek został wpisany do rejestru zabytków województwa małopolskiego.

---

Oceń: Rynek w Tarnowie

---