Adam Gorczyński

---

Życiorys

Adam Gorczyński przyszedł na świat w 1805 roku w Tarnowie. Był synem Józefa Kalasantego Gorczyńskiego, nobilitowanego adwokata z 1794 roku, oraz Katarzyny z Łojowskich. W 1818 roku jego ojciec nabył Brzeźnicę, Nowe Dwory oraz część Marcyporęby. Maryja Elżbieta, siostra Adama, była babką generała Józefa Hallera. Gorczyński ukończył tarnowskie gimnazjum, a następnie udał się na studia filozoficzne do Lwowa, gdzie związał się z Ossolineum. W tym okresie nawiązał także bliskie relacje z lwowskimi intelektualistami, takimi jak August Bielowski, Ludwik Nabielak i Stanisław Jaszowski, którzy propagowali związki polskiej kultury z historią Słowiańszczyzny. Atmosfera literacka i kulturalna otaczająca młodego Gorczyńskiego miała istotny wpływ na jego późniejsze dzieła literackie.

W 1821 roku Adam rozpoczął studia kameralne w Wiedniu, które miały na celu przygotowanie przyszłych zarządców dóbr ziemskich oraz urzędników. Po powrocie z Wiednia, gdzie zdobył również umiejętności malarskie, osiedlił się w Nowych Dworach po ślubie. Po ojcu, który zmarł w 1830 roku, przejął Brzeźnicę, stając się właścicielem znacznych dóbr w Galicji, co dawało mu prawo głosowania w kurii posiadaczy ziemskich. Ostatecznie zmarł w 1876 roku, a jego miejsce spoczynku znajduje się na cmentarzu przy kościele parafialnym w Marcyporębie.

Twórczość pisarska

Adam Gorczyński był jednym z przedstawicieli polskiego romantyzmu, związanego z literaturą wychodzącą z niepodległościowych oraz słowianofilskich idei, które rozwinęły się w latach od 1815 do 1863 roku. Ten okres charakteryzował się intensywnymi przemianami społecznymi w Europie oraz daną przez politykę specyfiką polskiego romantyzmu, który zyskał narodowo-patriotyczny charakter. Te cechy literatury polskiej były obecne aż do 1918 roku, a nawet do Powstania Warszawskiego w 1944 roku.

Twórczość pisarska Gorczyńskiego wyróżniała się dowartościowaniem lokalnych obyczajów, krajobrazów oraz dawnych legend. Jego utwory cechowały się silnym patriotyzmem, regionalizmem oraz historycyzmem. W latach 1835-1845 Gorczyński był jednym z najczęściej czytanych polskich autorów. Swoje pierwsze poetyckie utwory opublikował w „Rozmaitościach Lwowskich” w 1819 roku. Napisał 21 dramatów, które były wystawiane w teatrach Krakowa, Lwowa, Warszawy oraz Poznania. Po jego śmierci, syn Bronisław zredagował zbiory jego poezji i dramatów, w tym „Ludwika”, „Wandę”, „Zawiszę” i inne. Autor publikował swoje teksty w wielu pismach, takich jak „Sławianin”, „Rozmaitości”, „Przyjaciel Ludu”, „Czas” oraz „Biblioteka Warszawska”.

Prując ojców grzędę, Jeżeli wyorasz śpiącą w ukryciu legendę, To ją nizaj na nitkę naszego różańca. Może trącisz o kamień, co szedł w poniewierkę, I z starego kamienia wykrzeszerz iskierkę, Co rozświeci myśl ciemną twego współmieszkańca; Jeżeliś mniej szczęśliwy, z kilku gór i domków Wysnuj mały obrazek dla oka współziomków. Wżdy niejedna stolica naszych ojców ziemi Malowana tak cudnie wzory rozlicznemi Nakarmi nasze oko – z wdzięków urokiem Wpisze się do pamięci wrażeniem głębokiem.

Adam Gorczyński, początek poematu Grodzisko

W jego dorobku literackim znajdują się również gawędy szlacheckie, które nawiązywały do ustnych tradycji, pełne dygresji i refleksji. Tematyka tych utworów skupiała się na codziennym życiu średniej szlachty, a ich kompozycja przypominała sceny rodzajowe. Wśród najbardziej popularnych opowiadań wyróżniały się tytuły takie jak „Zamek Libusza” czy „Niedźwiedzica”. Pełne regionalnych odniesień, utwory te cieszyły się także popularnością poza granicami Polski, będąc tłumaczone na język czeski i niemiecki.

W 1838 roku na rynku ukazały się jego powieści w formie legend i baśni podkrakowskich, a w 1842 roku w Lwowie zbudził zainteresowanie swoim zbiorem „Opowieści i legendy Jadama z Ziemi Zatorskiej”, który w 1852 roku wszedł do programu nauczania polskiego gimnazjum w Cieszynie. Znalazły się w nim również legendy związane z Zakrzowem i Nowymi Dworami, w których był właścicielem. W tym okresie Gorczyński wydał również „Silva rerum”, kontynuację „Opowieści”. Jego prace obejmowały również powieści obyczajowe, takie jak „Farmazon” czy „Zeno”.

Książki Gorczyńskiego były przeznaczone dla szerokiego kręgu odbiorców, poruszające historyczne wątki. Wiele z nich, takich jak „Balice”, oparte było na fragmentach kronik Jana Długosza i Marcina Bielskiego, a ich sceneria często była romantyczno-gotycka, na przykład w „Balinie”. Jego ilustrowana legenda „Pogoń Tatarów”, osadzona na zamku w Czorsztynie, została wydana w 1847 roku. Gorczyński często posługiwał się pseudonimem „Jadam z Zatora”, co podkreślało jego związek z regionem.

Dokonał także przekładu utworów czeskiego poety Václava Hanki, a z niemieckiego romantyzmu tłumaczył Schillera i Goethego, oraz Romea i Julię Williama Shakespeare’a. Katalog jego dzieł znajduje się w „Bibliografii Estreichera”, a dramaty Gorczyńskiego zostały wysoko ocenione w monografii „Rys dziejów piśmiennictwa polskiego” z 1860 roku.

Na początku lat 60. XIX wieku Adam Gorczyński zakończył aktywność literacką. Po wielu latach został opisany jako „powieściopisarz i dramaturg, niegdyś dość głośny”, którego dzieła wywołały zainteresowanie, gdyż powstały w czasie wielkiej posuchy literackiej. Karol Estreicher w swoich wspomnieniach cytował jego słowa z 1852 roku: „Piszę w wolnych chwilach od zajęć gospodarskich. (…) Przy tylu koryfeuszach literackich, skromny szeregowiec naprzód wyrywać się nie może, a ja swobodnie na roli dożywam wieku, jaki dobry Bóg mi naznaczył.”

W 1866 roku, w opracowywanej literaturze szkolnej podano, że „napisał kilka dobrych powieści, pomiędzy którymi należy do lepszych „Farmazon” (1844). „Silva rerum” (1842) jest zbiorem powiastek jałowej treści, ale pięknym pisanych językiem.” Po śmierci Gorczyńskiego, „Czas” opublikował wspomnienie, w którym napisano: „Adam Gorczyński należał do zastępu szczupłego grona piszących, którzy starali się ożywić ruch literacki wśród najtrwalszych stosunków cenzuralnych i zupełnego zobojętnienia dla książki.” Józef Ignacy Kraszewski skomentował jego powieści, podkreślając talent i sprawiedliwość w przedstawieniu przeszłości w swoich utworach.

Romantyzm odegrał istotną rolę w kształtowaniu nowoczesnej ideologii narodowej i wpłynął na postawy światopoglądowe w Polsce. W 2014 roku ukazał się wybór opowiadań i poezji Adama Gorczyńskiego, a w 2021 roku opublikowano analizę jego twórczości, która zwracała uwagę na historię lokalną w odniesieniu do odkrytego archiwum parafii w Stryszowie, z której kolatorami była jego rodzina. Obraz „Jadam z Zatora” utrwalił się w pamięci kolejnych pokoleń jako wielbiciel regionalnego folkloru i tradycji ludowej, a także uznawany jest za twórcę z pogranicza romantyzmu i pozytywizmu.

Na Skale Kmity, znajdującej się w rezerwacie krajobrazowym na przełomie rzeki Rudawa w okolicach Krakowa, zachował się wiersz Gorczyńskiego, który wykuto w 1854 roku z inicjatywy profesora Łepkowskiego. Fragment ten został odnowiony w 2016 roku:

Kthóry z sercem przydzie thu, Maiąc mestwo w onym dniu, Tho i radost może mieć. Zasie kthory przydzie thu, Ma strapienie w onym dniu, Tho i spokói może mieć.

Wiersze Gorczyńskiego, w tym poetycka apoteoza „Chleb”, po raz kolejny opublikowano w 1918 roku. Wydany w 1884 roku utwór „W grudniu!” był również przedstawiany w 2020 roku jako przykład poezji przydatnej w edukacji współczesnych studentów i pracowników ochrony zdrowia, której treść miała na celu walkę z wypaleniem zawodowym.

… I w gorącym leży pocie. I nie stać go na doktory; A ten Kraków tak daleki; Ale dobry pan Wróbleski Gospodarza raz nawiedził, I zapisał jakieś leki. Czy się będzie znowu biedził Do chorego? ubogiego?…

Adam Gorczyński, „W grudniu!”

Twórczość malarska

Idee malarskie Gorczyńskiego były również osadzone w nurcie polskiego romantyzmu, który kładł akcenty na realistyczne przedstawienie otaczającej rzeczywistości. W tym czasie nastąpił rozwój pejzażu jako odrębnego gatunku w sztuce, a artyści zaczęli malować krajobrazy zgodnie z ich rzeczywistym odbiciem. Odznaczały się one starannością, delikatnością oraz ekspresyjnym użyciem kolorów.

Gorczyński doskonalił swoje umiejętności malarskie w Wiedniu, ucząc się pod okiem pejzażysty Franza Steinfelda, a także w Krakowie u Jana Nepomucena Głowackiego, znanego jako „ojciec polskiego krajobrazu”. Głowacki inspirował swojego ucznia do eksplorowania uroków Podhala i Tatr. W 1862 roku Gorczyński opublikował wspomnienie o Głowackim, w którym podkreślał jego rolę w odkrywaniu piękna tatrzańskich krajobrazów. Artysta był autorem licznych obrazów w stylu romantyzmu, w których obecny był patriotyzm i przywiązanie do lokalnych realiów, co miało na celu reakcję na sytuację polityczną w czasie rozbiorów.

Najczęściej tematami malarskimi były pejzaże jego rodzinnych stron, ilustrujące małą ojczyznę autora. Pracował na podstawie zamysłu artystycznego swojego wiedeńskiego mistrza Steinfelda, którego stylem były zdominowane przez koncepcje XVIII-wiecznej malarskiej szkoły alpejskiej, cechującej się pięknem kompozycji, precyzyjnością oraz delikatnością kolorów, które współgrały z podstawami polskiego biedermeieru, promowanego przez Głowackiego, przyjaciela oraz drugiego nauczyciela Gorczyńskiego.

Gorczyński był przekonany o wzajemnych relacjach między literaturą a malarstwem, co szczególnie zauważał w swoich pisarskich refleksjach na temat „krajowidoków” i pejzaży, o czym świadczą trzy jego rozprawy: „O Janie Nepomucenie Głowackim, artyście krakowskim, i o krajobrazie w obecnym czasie” (1862), „Obrazki rodzajowe” (1855) oraz „Pejzaż (Urywek z myśli o sztuce)” (1853).

Malarz posługiwał się zarówno techniką olejną, jak i akwarelą, koncentrując się głównie na pejzażach, często wzbogaconych motywami architektonicznymi. W albumie „Galicyja w obrazach” zamieścił 14 rysunków przedstawiających okolice Krosna, Nowego Sącza, Jasła, Tarnowa, Krynicy oraz Tatr. W Muzeum Narodowym w Krakowie przechowywane są jego prace, takie jak „Droga do Morskiego Oka w Tatrach” oraz „Kościół Dominikanów w Krakowie po pożarze 1850 roku”. W Bibliotece Jagiellońskiej znajdują się: „Widok Sanoka”, „Krajobraz górski”, „Zamek Herburtów pod Dobromilem”, a w Ossolineum przechowują rysunki: „Czorsztyn – ruiny zamku”, „Czorsztyn”, „Kościół Mariacki w Krakowie”, „Bielany w Krakowie”, „Pieskowa Skała” (z napisem na odwrocie: „malował z natury Adam Gorczyński, uczeń Steinfelda”). W Muzeum Podhalańskim w Nowym Targu znaleźć można obrazy „Widok na Tatry” oraz „Nowy Targ”. Gorczyński brał również udział w wystawach organizowanych przez Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, które był współzałożycielem oraz wieloletnim członkiem zarządu.

Wystawiając pod pseudonimem „A* z Galicyi”, zaprezentował takie dzieła jak: „Widok Kalwarii Zebrzydowskiej”, „Droga do Morskiego Oka w Tatrach”, „Widok Czerwonego Klasztoru z Gór Pienin” oraz „Czarny Dunajec”. W 1855 roku jego ekspozycje obejmowały „Babia Góra o rannej porze”, „Futor Mohorta”, „Monaster Mohorta”, „Czchów”, „Brzegi Dunajca” i „Melsztyn”. Prace Gorczyńskiego są dostępne na rynku dzieł sztuki.

Działalność malarska i pisarska Gorczyńskiego miała na celu nie tylko zachwycanie odbiorców, ale także moralno-wychowawcze oddziaływanie na społeczeństwo. Jego zamiłowanie do folkloru regionu Galicji oraz historia jego rodzinnych stron były wszechobecnymi motywami w jego twórczości. Zasilał także młodych malarzy, którzy inspirowali się polskimi pejzażami.

W kościele parafialnym w Bolechowicach znajduje się obraz „Madonna z Dzieciątkiem”, który przypisuje się Adamowi Gorczyńskiemu. Malarstwo to pozostawało w kolekcji rodzinnej w dworze Gorczyńskich w Brzeźnicy, aż do momentu jego konfiskaty przez okupantów niemieckich, kiedy to wnuk Adama, płk Zygmunt Gorczyński (1881-1962), przekazał go parafii w Bolechowicach.

Działalność polityczna i społeczna

Począwszy od czterdziestych lat XIX wieku, Adam Gorczyński nawiązał przyjaźń i współpracę z adwokatem, słowianofilem oraz politykiem Ludwikiem Kluckim, który uważał polskie środowisko za swoje. Obaj zbliżyli się do ugrupowania, którego liderem był książę Jerzy Lubomirski i propagowali ideę jedności Słowian w ramach habsburskiej monarchii. W 1848 roku Gorczyński, wraz z ks. Wacławem Wąsikiewiczem (1815–1896), redagował „Tygodnik Wiejski” w Wadowicach, który miał na celu „uszlachetnienie uczuć chłopów” w obliczu rzezi galicyjskiej z 1846 roku. W tym samym roku został wybrany „prezydującym” Rady Narodowej wadowickiej i wziął udział w Zjeździe Słowiańskim held w Pradze.

Publikował teksty dotyczące bieżących spraw społecznych i politycznych w „Dzienniku Mód Paryskich”, gazecie ukazującej się we Lwowie między 1840 a 1849 rokiem, która kryła się pod tytułem, aby zmylić czujność cenzury austriackiej. Od 1848 roku czynnie uczestniczył w Galicyjskim Towarzystwie Gospodarskim, a także był członkiem krakowskiego Towarzystwa Rolniczego. W latach 1855–1856 był prezesem Galicyjskiego Towarzystwa Leśniczego oraz konserwatorem zabytków na okręg wadowicki i bocheński. Inicjował zbiórkę publiczną na pomnik dla swojego przyjaciela, Wincentego Pola (1807–1872).

W 1854 roku, Gorczyński był jednym z współzałożycieli Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. W 1876 roku ufundował szkołę podstawową w Brzeźnicy oraz szkołę rolniczą w Czernichowie i pełnił funkcję kolatora kościoła w Marcyporębie.

Upamiętnienie

W trakcie niemieckiej okupacji majątek, w tym dwór w Brzeźnicy, został przejęty przez Niemców w 1940 roku od Zygmunta Gorczyńskiego, wnuka Adama, który był pułkownikiem Wojska Polskiego w stanie spoczynku oraz wcześniej austriackim majorem kawalerii. Po zakończeniu wojny dwór uległ całkowitemu zniszczeniu z rąk różnych użytkowników, a pomnik upamiętniający Adama Gorczyńskiego został zniszczony na początku lat siedemdziesiątych XX wieku.

Jednakże, mimo upływu czasu, postać Adama Gorczyńskiego zaczęła być na nowo odkrywana. W 2012 roku opublikowano zaktualizowane opracowanie jego twórczości, co przyczyniło się do jego uhonorowania jako „niezwykłej postaci życia duchowego z naszego regionu”, co zaowocowało patronatem wystawy „Urocze zabytki Doliny Karpia”, która miała miejsce w Tomicach koło Wadowic.

Gminna Biblioteka Publiczna w Brzeźnicy również podjęła działania, publikując w 2014 roku monografię pt. Romantyk z Brzeźnicy, zawierającą wybór twórczości literackiej Adama Gorczyńskiego, co wzbogaciło lokalną kulturę.

29 maja 2015 roku w dawnym spichlerzu w Brzeźnicy, będącym jedyną pozostałością po majątku Gorczyńskich, zmodernizowanym obecnie jako Gminny Spichlerz Książki, odbyła się pierwsza edycja Wojewódzkiego Konkursu Recytatorskiego imienia Adama Gorczyńskiego. W tym samym roku, 14 października, jego imię nadano Gimnazjum w Brzeźnicy oraz jednej z ulic, co jeszcze bardziej umocniło jego obecność w pamięci społeczności lokalnej. W kolejnych latach kontynuowano organizację konkursów recytatorskich, które miały miejsce w Spichlerzu.

---

Oceń: Adam Gorczyński

---