Józef Cyrankiewicz

---

Życiorys

Okres przedwojenny

Józef Cyrankiewicz był synem inżyniera budowlanego, Józefa Cyrankiewicza (1881–1939), który był znany również jako Cygankiewicz oraz Reginy Szlapak (1880–1969). Matka Cyrankiewicza pochodziła z rodziny, która miała znaczące posiadłości tartaczne, natomiast ojciec angażował się w działalność polityczną w Galicji jako członek endecji i był rezerwistą w polskiej armii.

W czasie studiów w Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, które przerwał, związał się z ideologią socjalistyczną. Od 1931 był aktywnym uczestnikiem Polskiej Partii Socjalistycznej oraz Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej. Pełnił funkcję sekretarza Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS w Krakowie od 1935 do 1939 roku, angażując się także w walki uliczne z grupami prawicowymi.

Józef Cyrankiewicz został awansowany na podporucznika rezerwy artylerii Wojska Polskiego z datą 1 stycznia 1933. W 1934 roku, jako oficer rezerwy, został przydzielony do 5 Pułku Artylerii Ciężkiej, znajdując się w ewidencji Powiatowej Komendy Uzupełnień w Krakowie.

II wojna światowa

Jako podporucznik rezerwy, aktywnie uczestniczył w obronie Polski w 1939 roku, pełniąc funkcję oficera zwiadowczego I dywizjonu 5 pac. Po dostaniu się do niewoli 15 września 1939 roku w rejonie Tomaszowa Lubelskiego, udało mu się uciec z transportu jenieckiego do Niemiec. W latach 1939–1941 stanął na czele Polskiej Partii Socjalistycznej – Wolność, Równość, Niepodległość oraz Gwardii Ludowej WRN w Krakowie.

Wraz z Gwardią Ludową WRN złożył przysięgę Związkowi Walki Zbrojnej, stając się zaprzysiężonym oficerem tej organizacji. W trakcie II wojny światowej był jednym z liderów PPS-WRN, a jego kandydatura była rozważana na stanowisko zastępcy Delegata Rządu na Kraj z ramienia PPS.

Podczas konspiracyjnej działalności, Cyrankiewicz zorganizował akcję na rzecz odbicia Jana Karskiego z rąk Gestapo. 19 kwietnia 1941 roku, został ujęty w zasadzce Gestapo i przez rok przebywał w więzieniu śledczym w Krakowie przy ul. Montelupich. Po nieudanej ucieczce, został wysłany do obozu koncentracyjnego.

Od 4 września 1942 roku był więźniem niemieckiego obozu koncentracyjnego KL Auschwitz, gdzie otrzymał numer obozowy 62933. Tam zaangażował się w konspirację, a w maju 1943 roku, wraz z Tadeuszem Hołujem, dołączył do centralnego kierownictwa Grupy Bojowej Oświęcim (GBO), złożonej z różnych organizacji, w tym PPS. Hołuj odpowiadał za kwestie militarne i polityczne, a Cyrankiewicz zajmował się nadzorem i łącznością.

W 1943 roku Związek Organizacji Wojskowej rozpoczął współpracę z Grupą Bojową Oświęcim, a R. Jaworski został łącznikiem między organizacjami. Wiosną 1944 dwóch liderów – Bernard Świerczyna z ZOW i Lucjan Motyka – dołączyło do czteroosobowego kierownictwa wojskowego, a Cyrankiewicz sprawował kontrolę nad kierownictwem politycznym.

26 czerwca 1944 roku, Henryk Bartosiewicz, przygotowując się do przeniesienia do innego obozu, poinformował Cyrankiewicza o kontaktach konspiracyjnych ZOW. Propozycję mianowania Cyrankiewicza na dowódcę wojskowego ZOW przedstawił Wacław Stacherski „Nowina”, jednak jego nominację zablokował Stanisław Chybiński. W międzyczasie Cyrankiewicz przekazywał grypsy cichociemnemu ppor. Stefanowi Jasieńskiemu, w związku z rozważaniami AK o ataku na oboz w celu ratowania więźniów.

W styczniu 1945 roku przeszedł przez marsz śmierci do stacji kolejowej Loslau, skąd został skierowany do KL Mauthausen, gdzie jako kancelista doczekał wyzwolenia przez amerykańskie wojska.

W 2007 roku tygodnik „Wprost” opublikował artykuł, który sugerował, że Cyrankiewicz współpracował z Gestapo oraz uczestniczył w handlu kosztownościami w obozie, co rzekomo miało się wiązać z morderstwem sądowym Witolda Pileckiego. Publikacja bazowała na relacjach o zniszczonych zeznaniach świadków, w tym na informacjach od Stanisława Dubois, który zginął w obozie przed aresztowaniem Cyrankiewicza, oraz Tadeusza Kochowicza, przebywającego w łagrze w Komi. Wciąż pozostaje wątpliwość, czy Cyrankiewicz rzeczywiście mógł poznać Pileckiego w obozie.

Argumenty dziennikarzy są odrzucane przez badaczy z Muzeum Auschwitz-Birkenau, którzy podkreślają brak dowodów na spotkanie Cyrankiewicza z Pileckim w obozie. Twierdzą, że gdyby Cyrankiewicz był kolaborantem, byłby o tym wzmiankowany w raportach Pileckiego lub w meldunkach do Londynu. Sam Cyrankiewicz regularnie wysyłał grypsy informujące o sytuacji w obozie oraz o warunkach panujących tam.

Okres powojenny

Po wyzwoleniu z obozu na wiosnę 1945 roku, Józef Cyrankiewicz zajął miejsce w władzach PPS, która była koncesjonowana przez komunistów, wchodząc aż do 1948 roku w skład Rady Naczelnej partii. Od lipca 1945 do grudnia 1948 roku pełnił równocześnie funkcję sekretarza generalnego Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS oraz był członkiem Komisji Politycznej tego Komitetu. Ponadto od 1946 do 1949 roku pełnił rolę prezesa Polskiego Związku byłych Więźniów Politycznych.

Cyrankiewicz był jednym z tych socjalistycznych działaczy, którzy popierali bliską współpracę z komunistami z Polskiej Partii Robotniczej, co z dużym wpływem jego doświadczeń wojennych. W 1945 roku popierał frakcję PPS, która sympatyzowała z PPR oraz dążyła do utworzenia wspólnego bloku politycznego. W listopadzie 1946 wszedł w skład Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, kierowanego przez Edwarda Osóbkę-Morawskiego, jako minister bez teki. W 1945 roku interweniował u Józefa Stalina o ułaskawienie ludowego działacza Stanisława Mierzwy, lecz odmówił w sprawie ułaskawienia Witolda Pileckiego, pomimo prośby przekazanej mu przez żonę Pileckiego, Marię, w 1948 roku.

Po wyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1947 roku, które były przeprowadzane z nieprawidłowościami przez komunistów, Cyrankiewicz 6 lutego tegoż roku stanął na czele nowego rządu, w którym dominowali politycy komunistyczni. 3 listopada 1947 roku objął stanowisko przewodniczącego Naczelnej Rady Odbudowy m.st. Warszawy. Jako premier, wybrane na Kremlu, prowadził politykę podporządkowaną ZSRR, rezygnując z udziału Polski w planie Marshalla, a także zwalczał polityków PPS, którzy chcieli bronić niezależności partii. Krytykował zwłaszcza Zygmunta Żuławskiego, jednego z działaczy PPS i posła na Sejm Ustawodawczy, dążąc do połączenia PPS i PPR, co w praktyce oznaczało zrzeczenie się zasad ideowych socjalizmu.

Formalne połączenie obu partii miało miejsce na Kongresie Zjednoczeniowym w grudniu 1948 roku, tworząc Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą po przeprowadzeniu czystek w PPS. Podczas tego Kongresu, Cyrankiewicz został członkiem Komitetu Centralnego PZPR oraz sekretarzem KC i Biura Organizacyjnego partii, pozostając na tych stanowiskach do 1971 roku. Pełnił również funkcję premiera RP do 1952 roku.

Między 1945 a 1972 rokiem był nieprzerwanie posłem do Krajowej Rady Narodowej, Sejmu Ustawodawczego oraz Sejmu PRL I, II, III, IV i V kadencji. W listopadzie 1949 roku został członkiem Ogólnokrajowego Komitetu Obchodu 70-lecia urodzin Józefa Stalina.

W 1952 roku Cyrankiewicz zrezygnował z funkcji premiera na rzecz Bolesława Bieruta, obejmując 21 listopada 1952 rok stanowisko wicepremiera. W latach 1952–1956 przewodniczył Zarządowi Głównemu Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, będąc równocześnie członkiem prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Narodowego. W 1953 roku wszedł do Ogólnonarodowego Komitetu Uczczenia Pamięci Józefa Stalina. Od marca 1954 roku zasiadał w Biurze Politycznym KC PZPR, a 18 marca 1954 roku, w wyniku podziałów wśród komunistów po śmierci Stalina, po raz kolejny objął urząd premiera, sprawując go aż do protestów społecznych w Grudniu 1970 roku.

Jako premier, podobnie jak w trakcie stalinizmu, aktywnie uczestniczył w akcjach przeciwko Kościołowi katolickiemu, w szczególności w kontekście obchodów milenijnych w 1966 roku. W poniedziałek 29 czerwca 1956 roku, podczas wydarzeń poznańskich, zlecił brutalne stłumienie robotniczego powstania, a w przemówieniu radiowym stwierdził:

Każdy prowokator czy szaleniec, który odważy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będzie pewny, że mu tę rękę władza ludowa odrąbie w interesie klasy robotniczej, w interesie chłopstwa pracującego i inteligencji, w interesie walki o podwyższenie stopy życiowej ludności, w interesie dalszej demokratyzacji naszego życia, w interesie naszej ojczyzny.

Był zwolennikiem umiarkowanych reform polityczno-gospodarczych, jednak w okresie walk frakcyjnych w PZPR nie opowiedział się wyraźnie za żadnymi konkretnymi zmianami. Po wydarzeniach politycznych w 1956 roku, wsparł Władysława Gomułkę, co pomogło mu w zdobyciu władzy, natomiast był klasyfikowany przez innych jako członek PPS przywiązany do frakcji „puławian” podczas sporów o władzę w PZPR w latach pięćdziesiątych.

W czasie kryzysu politycznego Marca 1968 roku, twardo wystąpił przeciwko studentom protestującym. 10 kwietnia 1968 roku, w odpowiedzi na protesty przeciw nagonce na inteligencję i Żydów, wygłosił demagogiczną mowę potępiającą manifestacje społeczne. Mimo tego, pomógł Markowi Edelmanowi, zwolnionemu z pracy w szpitalu wojskowym z powodu pochodzenia żydowskiego, znaleźć zatrudnienie w szpitalu miejskim. W czerwcu tego samego roku, wszedł do komitetu honorowego obchodów 500. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika.

Podczas protestów robotników w Grudniu 1970 roku, zaakceptował decyzję Gomułki o użyciu broni przeciwko robotnikom. W następstwie tych wydarzeń, 23 grudnia 1970 roku, został odsunięty od kluczowych ról w państwie i partii, a później mianowano go na przewodniczącego Rady Państwa, którą pełnił jedynie do 27 marca 1972 roku. W dniu 6 maja zrezygnował także z przywództwa w Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, w którym był przewodniczącym nieprzerwanie od 1949roku. W 1972 roku nie został wybrany do Sejmu, a w grudniu 1975 roku został usunięty z Komitetu Centralnego PZPR.

Po odsunięciu od władzy

Po odejściu z polityki, w 1973 roku, Józef Cyrankiewicz zaangażował się w ruch pokojowy, obejmując funkcję przewodniczącego Ogólnopolskiego Komitetu Pokoju, a także wchodząc w skład prezydium Światowej Rady Pokoju w Sztokholmie, gdzie pozostawał do 1986 roku. Jego działania były interpretowane jako wkład w stabilizację komunistycznych rządów w Polsce przez różne rządy, co odzwierciedlało jego członkostwo w Froncie Jedności Narodu kontrolowanym przez PZPR, gdzie aktywnie działał od 1958 do 1983 roku. 28 listopada 1988 wszedł w skład Honorowego Komitetu Obchodów 40-lecia Kongresu Zjednoczeniowego PPR – PPS, który przyczynił się do powstania PZPR.

Wielu przeciwników politycznych dostrzegało w Cyrankiewiczu osobę wyróżniającą się na tle ówczesnej władzy, charakteryzującą się inteligencją, wykształceniem oraz wysoką kulturą osobistą. Profesor historii Wiesław Władyka skomentował jego działalność jako „wielki gracz i wielki konformista”. Na początku lat 90. Cyrankiewicz utracił tytuł honorowego obywatela Krakowa.

Życie prywatne

Józef Cyrankiewicz był osobą o bogatym życiu osobistym. Był trzykrotnie żonaty: jego pierwszą żoną, którą miał od 1940 do 1946 roku, była Joanna Halina Munk-Leszczyńska, siostra uznanego reżysera Andrzeja Munka. Następną partnerką jego życia została aktorka Nina Andrycz, z którą był związany od 1947 do 1968 roku. Ostatnią żoną była Krystyna Tempska, specjalizująca się w reumatologii.

Cyrankiewicz był jednym z nielicznych polityków PZPR, który posługiwał się czystą polszczyzną, niezabarwioną partyjnymi nowomowami. Wbrew powszechnym przekonaniom, nie był osobą cierpiącą z powodu naturalnego łysienia; jego głowa była systematycznie golona od czasu, gdy przebywał w obozie koncentracyjnym Auschwitz, gdzie Niemcy strzygli wszystkich więźniów w ten sposób.

Choć akceptował rozmowy z przedstawicielami prasy, nigdy nie zgadzał się na nagrywanie swoich wypowiedzi, z wyjątkiem swoich oficjalnych przemówień. Obawiając się o swoje prywatność, często niszczył notatki i publikacje dotyczące jego słów. Był także wielkim pasjonatem sportu oraz pełnił funkcję honorowego przewodniczącego Aeroklubu.

Warto wspomnieć, że bratem Józefa Cyrankiewicza był Jerzy Cyrankiewicz, który żył w latach 1920–1960. Był on znanym lekarzem praktykującym w Szkocji oraz aktywnym działaczem polonijnym. Przed wybuchem II wojny światowej studiował medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Podczas konfliktu walczył w Samodzielnej Brygadzie Strzelców Karpackich, uczestnicząc m.in. w słynnej bitwie o Tobruk oraz kampanii włoskiej w 2 Korpusie Polskim. Po wojnie osiedlił się w Wielkiej Brytanii, gdzie dokończył studia medyczne na Polskim Wydziale Lekarskim w Edynburgu. Od 1953 roku pracował jako lekarz w Szkocji, a równocześnie angażował się w działalność na rzecz Polonii. Niestety, zginął tragicznie w 1960 roku, stając się ofiarą przestępstwa z użyciem noża.

Śmierć

Józef Cyrankiewicz zmarł 20 stycznia 1989 roku, w stolicy Polski, Warszawie, w chwili śmierci mając 77 lat. Jego pogrzeb odbył się na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie, gdzie złożono go w kwaterze 29A-8-2.

W ostatnim pożegnaniu uczestniczyli ważni przedstawiciele ówczesnych władz, w tym I sekretarz KC PZPR oraz przewodniczący Rady Państwa, gen. armii Wojciech Jaruzelski. Obecny był także prezes Rady Ministrów, Mieczysław Rakowski, który wygłosił uroczyste przemówienie, będące wyrazem ostatniego hołdu ze strony władz partyjnych i państwowych.

Ulice

W latach 1951 do 1982 w Warszawie istniała ulica, która nosiła imię Cyrankiewicza, znajdująca się na Zaciszu, od ul. Blokowej do Codziennej. W chwili obecnej ta lokalizacja nosi nazwę ulicy Czerwińskiej.

Co ciekawe, ulica Cyrankiewicza przetrwała również w Kołobrzegu, gdzie usytuowana była pomiędzy ulicami Lenina (dzisiaj Sybiraków / Armii Krajowej) oraz Pstrowskiego, która obecnie funkcjonuje jako Unii Lubelskiej.

Józef Cyrankiewicz w kulturze

W dniu 14 grudnia 2020 roku miała miejsce premiera spektaklu Teatru TV zatytułowanego „Cena władzy”, który został wyreżyserowany przez Arkadiusza Biedrzyckiego. W tej inscenizacji Rafał Królikowski wcielił się w postać Józefa Cyrankiewicza.

Dodatkowo, Józef Cyrankiewicz pojawia się także w filmie „Czarny czwartek”, który został wyprodukowany w 2011 roku pod reżyserią Antoniego Krauzego. W tej produkcji rolę Cyrankiewicza odegrał Piotr Garlicki.

Odznaczenia i wyróżnienia (wybrane)

Polskie

Józef Cyrankiewicz, jako wybitny polityk i działacz, otrzymał wiele odznaczeń krajowych, które odzwierciedlają jego zasługi dla Polski.

• Order Budowniczych Polski Ludowej, przyznany 22 lipca 1954,
• Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski, otrzymana 22 lipca 1949,
• Order Sztandaru Pracy I klasy, nadany 23 kwietnia 1951,
• Order Krzyża Grunwaldu II klasy, przyznany 29 maja 1946,
• Krzyż Partyzancki, nadany 12 czerwca 1946,
• Krzyż Oświęcimski, przyznany w 1985,
• Medal 30-lecia Polski Ludowej,
• Medal 40-lecia Polski Ludowej,
• Medal 10-lecia Polski Ludowej,
• Medal im. Ludwika Waryńskiego, otrzymany w 1986,
• Złoty Medal „Za zasługi dla obronności kraju”,
• Srebrny Medal „Za zasługi dla obronności kraju”,
• Brązowy Medal „Za zasługi dla obronności kraju”,
• Pamiątkowy Medal z okazji 40. rocznicy powstania Krajowej Rady Narodowej, nadany w 1983,
• Odznaka 1000-lecia Państwa Polskiego, przyznana w 1963,
• Medal pamiątkowy „40-lecia PZPR”, przyznany w 1988,
• Odznaka Honorowa XIII Brygady im. Jarosława Dąbrowskiego, nadana w 1947 przez Związek Uczestników Walk o Wolność Hiszpanii,
• Odznaka „Budowniczy Nowej Huty”, nadana w 1959,
• Złota odznaka honorowa Związku Zawodowego Pracowników Służby Zdrowia, przyznana w 1969,
• Złota odznaka Związku Nauczycielstwa Polskiego, nadana w 1958,
• Tytuł Honorowego Obywatela miasta Krakowa, przyznany w 1961, ale pozbawiony w 1992,
• Złota odznaka miasta Krakowa, nadana w 1961,
• Złota odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy”, przyznana w 1960,
• Odznaka honorowa „Za zasługi dla Gdańska”, otrzymana w 1960,
• Odznaka honorowa „Zasłużony dla Warmii i Mazur”, przyznana w 1960,
• Złota odznaka „Zasłużonemu w rozwoju województwa katowickiego”, nadana w 1960,
• Odznaka Honorowa Miasta Poznania, przyznana w 1966,
• Odznaka honorowa „Za zasługi w rozwoju województwa poznańskiego”, nadana w 1966,
• Odznaka „Zasłużonemu Opolszczyźnie”, przyznana w 1968,
• Tytuł Honorowego Obywatela Kamiennej Góry, nadany w 1947,
• Honorowy członek Towarzystwa Opieki nad Majdankiem, mianowany w 1969.

Zagraniczne

Wielokrotnie nagradzany również poza granicami kraju, Cyrankiewicz był laureatem licznych odznaczeń międzynarodowych, wskazujących na jego znaczenie w polityce globalnej.

• Order 9 września 1944 I stopnia, przyznany przez Bułgarię w 1948,
• Order Georgi Dimitrowa, otrzymany w Bułgarii w 1967,
• Krzyż Wielki Orderu Lwa Białego, nadany przez Czechosłowację w 1947,
• Medal 50-lecia Komunistycznej Partii Czechosłowacji, przyznany w 1971,
• Krzyż Wielki Orderu Legii Honorowej, nadany przez Francję w 1967,
• Wielka Wstęga Orderu Korony, otrzymana z Iranu w 1966,
• Order Wyzwolenia Narodowego, nadany przez Jugosławię w 1947,
• Gwiazda na Wstędze Orderu Jugosłowiańskiej Gwiazdy, przyznana w 1964,
• Wielki Łańcuch Orderu Orła Azteckiego, nadany przez Meksyk w 1963,
• Wielka Wstęga Orderu Gwiazdy Rumuńskiej Republiki Ludowej, przyznana w 1948,
• Krzyż Wielki z Liściem Laurowym i Gwiazdą Republikańskiego Orderu Zasługi, nadany przez Węgry w 1948,
• Krzyż Wielki Orderu Zasługi, otrzymany we Włoszech w 1965,
• Medal jubileuszowy „W upamiętnieniu 100-lecia urodzin Władimira Iljicza Lenina”, przyznany przez ZSRR w 1969,
• Wysokie odznaczenie etiopskie, nadane przez cesarza Hajle Syllasje I w 1965,
• Honorowy Medal Międzynarodowej Federacji Bojowników Ruchu Oporu, przyznany w 1986,
• Odznaka Międzynarodowego Związku Studentów, nadana w 1960,
• Tytuł Honorowego Obywatela Skopje, przyznany w 1965.

---

Oceń: Józef Cyrankiewicz

---