Michał Heller

---

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Michał Heller był synem Kazimierza i Zofii. Jego ojciec, człowiek z polsko-austriackim rodowodem, wykonywał zawód inżyniera w Zjednoczonych Fabrykach Związków Azotowych, mających swoją siedzibę w Mościcach, w pobliżu Tarnowa. Z kolei matka, Zofia, pochodziła z Ukrainy, gdzie żyła w szlacheckiej rodzinie, która posiadała ziemię. Nauczycielka z wykształcenia, po 1917 roku, po rewolucji październikowej, przybyła do Polski, gdzie połączyła się w związku małżeńskim z Kazimierzem. Ich rodzina została wkrótce powiększona przez cztery córki oraz jednego syna, który niestety zmarł w dzieciństwie.

Michał Heller często podkreślał, że wiele zawdzięcza swojemu ojcu. Kazimierz, mimo inżynierskiego wykształcenia, był również artystą, humanistą, poliglotą oraz intelektualistą katolickim. Jego zróżnicowane zainteresowania i intelektualna wszechstronność stały się dla Michała inspiracją. W czasach międzywojennych Kazimierz angażował się w myśl neopozytywistyczną, z którą jednak nie do końca się identyfikował. Ta krytyczna postawa oraz nieświadomość potrzeby duszpasterzy dla inteligencji były wartościami, które przekazał synowi.

Podczas II wojny światowej Hellerowie zostali zmuszeni do ucieczki do Lwowa. W 1940 roku radzieckie władze deportowały ich na wschodnią Syberię, gdzie trafili do obozu pracy w Jakucji, w rejonie Ałdanu, gdzie zajmowali się wyrębem tajgi. Mimo późniejszego uwolnienia, w latach 1941–1942 doświadczyli głodu. W 1944 roku przesiedleni zostali na południe Rosji, do regionu niedaleko Wołgi, w Urbachu pod Saratowem, gdzie Michał nauczył się języka rosyjskiego, w którym pozostał biegły aż do końca życia. Jego siostra, Maria Mierzyńska, w swojej książce „Nie pytajcie dlaczego” opisała to dramatyczne doświadczenie rodziny.

Po powrocie do Polski w 1946 roku, Heller rozpoczął naukę w IV Liceum Ogólnokształcącym w Tarnowie, gdzie w 1953 roku zdał maturę.

Kariera naukowa

Michał Heller rozpoczął studia w Wyższym Seminarium Duchownym w Tarnowie. Święcenia kapłańskie otrzymał 26 kwietnia 1959 roku z rąk biskupa Karola Pękali. Pracował następnie jako wikariusz w Ropczycach. Po ukończeniu studiów, jego praca magisterska, która dotyczyła egzegezy Księgi Rodzaju, została obroniona pod kierunkiem Stanisława Łacha. W 1960 roku kontynuował naukę na Wydziale Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, gdzie obronił pracę magisterską, w której badał filozoficzne interpretacje szczególnej teorii względności Einsteina. Rok 1966 przyniósł mu doktorat z kosmologii relatywistycznej pod opieką Stanisława Mazierskiego, a wkrótce także angaż naukowy jako wykładowcy logiki oraz filozofii nauki w seminarium.

W 1969 roku Heller uzyskał habilitację na podstawie rozprawy „Zasada Macha w kosmologii relatywistycznej”. Od 1967 roku jego publikacje z zakresu fizyki oraz astronomii ukazywały się w „Tygodniku Powszechnym”, a w 1970 roku jego artykuły złożyły się na pierwszą książkę zatytułowaną „Wobec Wszechświata”. Na początku lat 70. był jednym z inicjatorów Krakowskiej Grupy Kosmologicznej, która była odpowiedzialna za założenie czasopisma naukowego „Acta Cosmologica” – jedynego w Polsce wydawanego w całości w języku angielskim, które rozpoczęło swoją działalność w 1973 roku.

W 1972 roku Heller objął stanowisko docenta na Papieskim Wydziale Teologicznym (obecnie PAT). W 1976 roku uzyskał wyjątkową możliwość jako visiting professor na Katolickim Uniwersytecie w Louvain-la-Neuve, co stało się możliwe dzięki stypendium przyznanemu mu przez Karola Wojtyłę. Ponadto, w 1980 roku przebywał na stypendium w Catholic University of America w Waszyngtonie (USA) oraz od 1981 roku dołączył do zespołu Watykańskiego Obserwatorium Astronomicznego w Castel Gandolfo. Jego skierowania na staże naukowe kontynuowały się, a w 1982 roku ponownie został stypendystą w Louvain-la-Neuve.

W 1985 roku awansował na profesora nadzwyczajnego Wydziału Filozoficznego Papieskiej Akademii Teologicznej, gdzie współtworzył Ośrodek Badań Interdyscyplinarnych, stojąc na jego czele. Jego kariera oparła się także na stażach akademickich w prestiżowych instytucjach, takich jak Oxford, Cambridge i Bochum. W 1990 roku Heller zasłużenie uzyskał tytuł profesora zwyczajnego na PAT, a w 1994 roku otrzymał tytuł prałata honorowego Ojca Świętego.

W 2000 roku położono na niego zasługi jako na pierwszego dziekana Wydziału Teologicznego w Tarnowie, a w 2008 roku było to dla niego szczególnym wyróżnieniem, ponieważ jako pierwszy Polak zdobył Nagrodę Templetona, uznawaną za przełamywanie barier między nauką a religią. Uroczystość wręczenia nagrody przez księcia Filipa miała miejsce w Londynie, 7 maja, dwa miesiące po ogłoszeniu.

Warto dodać, że nagroda umożliwiła mu założenie i objęcie dyrekcji Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych (UPJP2-UJ), które również wspiera działalność Copernicus Center Press. W latach 1982–2007 Heller kierował 21 przewodami doktorskimi, z zakresu kosmologii oraz filozofii nauki. W gronie jego doktorantów znaleźli się m.in. Marek Biesiada, Michał Kokowski oraz Tadeusz Pabjan, a jego uczniami i współpracownikami są również Wojciech Grygiel oraz Bartosz Brożek.

Życie prywatne

Heller pasjonuje się lotnictwem oraz symulatorami lotów, a czas wolny spędza w górach, co sprawia mu wiele radości. Jego zainteresowania obejmują także literaturę, zwłaszcza kryminały, chociaż unika gier umysłowych, takich jak szachy czy brydż. Po zdobyciu Nagrody Templetona w 2008 roku, Michał Heller zyskał dużą popularność, co przyczyniło się do wystąpień w licznych wywiadach oraz zajęcią wykładowym, co w pewnym momencie doprowadziło go do problemów zdrowotnych, w tym zawału serca.

Badania naukowe

Kosmologia klasyczna

Początkowy okres badań Michała Hellera skupiał się na relatywistycznej koncepcji klasycznej kosmologii. Jego rozprawa doktorska na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, obroniona w 1966 roku, pod tytułem „Koncepcja seryjnych modeli Wszechświata i jej filozoficzne implikacje”, otrzymała pozytywną recenzję od Andrzeja Trautmana. W pracach tych Heller badał efekty analogiczne do zjawiska kosmicznej inflacji. W 1969 roku obronił habilitację, której tematem była zasada Macha w kontekście kosmologii. W szczególności zajmował się niemożnością jej spełnienia w ramach ogólnej teorii względności Einsteina, a praca ta została recenzowana przez Jerzego Rayskiego, stanowiąc fundament dla dwóch kolejnych publikacji.

W 1972 roku wspólnie z Leszkiem Suszyckim i Zbigniewem Klimkiem opublikowali badania dotyczące „Kosmologii Friedmana z płynem niedoskonałym” w piśmie „Astrophysics and Space Science”, gdzie koncentrowali się na analizie wpływu efektów lepkości na formowanie się osobliwości kosmologicznych. W 1987 roku Heller wprowadził do dyskursu na temat osobliwości nowatorskie podejście, które oparte było na teorii przestrzeni różniczkowych zaprojektowanej przez Romana Sikorskiego. Następnie, we współpracy z Wiesławem Sasinem, kontynuował badania nad bardziej złożonymi przestrzeniami strukturalnymi według M. A. Mostowa oraz algebrami Einsteina.

Na początku lat 90. XX wieku, za sugestią Trautmana, Heller zastosował geometrię nieprzemienną Alaina Connes’a, która dostarczała oryginalnego spojrzenia na problem osobliwości, não eliminując ich, a raczej zacierając granice pomiędzy punktami osobliwymi a nieosobliwymi. Heller wprowadził także nową perspektywę do modeli Friedmana, ukazując zjawisko zwijania się osobliwości początkowych i końcowych do pojedynczego punktu. Dodatkowo jest autorem specjalistycznych prac, w tym monografii „Teoretyczne podstawy kosmologii” (1988, PWN) oraz „Osobliwy Wszechświat” (1991, PWN).

Kosmologia kwantowa

W 1997 roku, we współpracy z Wiesławem Sasinem oraz Dominique’em Lambertem, Heller zaprezentował pracę zatytułowaną „Grupoidowe podejście do nieprzemiennego kwantowania grawitacji”. Dalsze prace w latach 2005–2006 dotyczyły opracowania modelu nieprzemiennego wszechświata, który opierał się również na geometrii nieprzemiennej. Model ten znosił lokalne pojęcia, takie jak położenie ciał czy zdarzenia, a także debatował nad paradoksem EPR. W tym kontekście, splątanie kwantowe rozumiano jako pozostałość z epoki nieprzemiennej i nielokalnej czasów Plancka. Geometria nieprzemienna przyczynia się do rozwiązania problemu horyzontu w sposób niezależny od kosmicznej inflacji, choć jej nie wyklucza. Dodatkowo wyjaśnia ona również kwantowy postulat pomiaru Borna. Heller zaznaczał, iż model nieprzemienny doskonale wpisuje się w najsilniejszy sens zasady Macha, a ponadto, dopełnia program geometrodynamiki Johna Wheelera przez ukazanie wyłaniania się materii z geometrii.

Pomimo tego, Heller podkreślał, że istnieją wątpliwości co do możliwości rozwiązania problemu osobliwości w obrębie geometrii nieprzemiennej. Zauważył, iż brakuje dotąd nieprzemiennego modelu kwantowego stworzenia z nicości, analogicznego do koncepcji Hartle’a-Hawkinga. To podejście stanowi alternatywę dla teorii superstrun oraz pętlowej grawitacji kwantowej, a także badań Stephena Hawkinga oraz Rogera Penrose’a. Heller przedstawiał ten rozwój jako dopiero zaczynający, co sprawiało, że model tego typu nie był jeszcze szeroko akceptowany. Mimo to, wyrażał optymizm co do przyszłych osiągnięć tego programu oraz tendencji do konwergencji różnych podejść do wyjaśnienia kwantowej grawitacji, wskazując na adaptację geometrii nieprzemiennej przez niektórych badaczy superstrun.

Historia i popularyzacja kosmologii

Michał Heller zajmował się również historią kosmologii XX wieku, mając okazję pracować na Katolickim Uniwersytecie w Louvain, gdzie wcześniej aktywnie działał znany kosmolog Georges Lemaître. Po śmierci Lemaître’a Heller brał udział w podsumowywaniu jego osiągnięć oraz w sporządzaniu archiwum razem z Odonem Godartem. Opracował również naukowy dorobek Lemaître’a w osobnej książce „Kosmologia Lemaître’a” (1985).

W swoich licznych publikacjach i wystąpieniach Heller popularyzował odkrycia oraz hipotezy współczesnej kosmologii. Jego prace obejmowały zarówno zagadnienia teoretyczne, jak i bieżące obserwacje. Zwracał uwagę na ewolucję kosmologii, kryzys teorii stanu stacjonarnego oraz na ostateczne potwierdzenie Wielkiego Wybuchu dzięki obserwacjom astronomicznym. Omówił także aspekty społeczno-kulturowe kosmologii, uznając ją za jedno z największych osiągnięć XX wieku.

Początkowo kosmologia postrzegana była jako dziedzina związana z filozofią przyrody lub religijnym przekonaniem. Z biegiem czasu, szczególnie w wyniku odłączenia fizyki od filozofii w XVII wieku, stała się bardziej naukowym tematem, choć nie bez paradoksów (jak Olbersa i Seeligera). Nawet na początku XX wieku była postrzegana jako dziedzina marginalna i często budziła niesmak. Przykładami mogą być czasy, gdy w ZSRR, od lat 30. do lat 60. XX wieku, kosmologia była nauką zakazaną, traktowaną jako zagadnienie wyłącznie ideologiczne. Jeszcze podczas obrony doktoratu, wczesnych latach 60. Hellerowi radzono, aby unikał spekulacji związanych z kosmologią, uznawaną za bez przyszłości.

Jednakże odkrycie kwazarów oraz mikrofalowego promieniowania tła wprowadziło kosmologię do głównego nurtu fizyki. Przed tym momentem dziedzina była tak słabo reprezentowana, że większość prac można było podsumować przez jedną osobę, co Heller uczynił w swojej książce „Ewolucja kosmosu i kosmologii”. Po tym wydarzeniu nastąpił gwałtowny rozwój tej dziedziny, czyniący takim zestawienie niemożliwym. W miarę zdobywania wiedzy o Wszechświecie znaczenie terminu „Kosmos” zaczęło się poszerzać.

Filozoficzne, a nawet teologiczne poglądy naukowców miały istotny wpływ na konstruowanie teorii oraz interpretację wyników badań. Wielu kosmologów skłaniało się ku zamkniętym modelom Wszechświata, co nie wynikało jedynie z ich matematycznej prostoty, ale również z filozoficznych założeń, które wpływały na ich postrzeganie rzeczywistości. Einsteina inspirowały idee Spinozy oraz zasada Macha, natomiast Lemaître był przekonany, że Opatrzność stawia ludziom Wszechświat, który może być zrozumiały. Lee Smolin, z kolei, opierał swoje tezy na pozytywizmie, uznając koncepcję nieskończonego Wszechświata jako niepoznawalne, a więc pozbawione sensu empirycznego.

Poglądy filozoficzne

Michał Heller w swoich refleksjach filozoficznych nie zajmuje się tworzeniem ani obroną złożonych systemów myślowych. Zauważa, że w obliczu ciągłego rozwoju ludzkiej wiedzy, konstruowanie całościowych teorii staje się niepraktyczne. Heller odrzuca również fundacjonizm. Podczas swych studiów w tarnowskim seminarium skłaniał się ku tomizmowi, jednak w miarę postępu doktorskiego na KUL, jego podejście uległo zmianie, co zaowocowało rozczarowaniem wobec tej idei w kontekście osiągnięć naukowych. Początkowo wierzył, że istnieje potrzeba reformy tomizmu, jednak uznał tę ideę za karkołomną i nie sprzeciwiał się określaniu siebie jako „chrześcijańskiego pozytywisty”. Wbrew pierwotnym zamiarom, nigdy nie powrócił do systemowego tomizmu, acz po latach dostrzegł jego znaczenie w historii myśli ludzkiej. Heller preferuje uprawianie filozofii w kontekście nauki, koncentrując się na konkretnych problemach, jednocześnie analizując związki między historią filozofii a dziejami fizyki. Jego prace dotyczą realizmu poznania w matematyce i fizyce oraz podkreślają rolę filozofii w kreowaniu nowych koncepcji naukowych, kierując się w przeciwnym kierunku niż neopozytywizm. Ponadto, w późniejszym etapie swej kariery, badał interdyscyplinarne pojęcie przypadku, odnosząc się do jego interpretacji w matematyce, fizyce i biologii. Twierdził, że przypadek jako element współczesności powinien być rozpatrywany w kontekście ewolucji biologicznej i kosmicznej oraz celowości Wszechświata.

Heller uznaje za swoje największe osiągnięcie zbliżenie nauk ścisłych, filozofii oraz teologii.

Relacje filozofii i nauki

Michał Heller z przekonaniem stwierdza, że filozofia i nauka mają ze sobą historyczne powiązania. Współpraca tych dziedzin w przeszłości była czynnikiem decydującym o ich rozwoju, a ich silne rozdzielanie czy ignorowanie przynosi negatywne konsekwencje dla obu. Filozofia grecka zrezygnowała z mitologii, co umożliwiło wprowadzenie wyjaśnień opartych na naukowych metodach. Stawiała kluczowe pytania dotyczące natury wszechświata, ruchu oraz arché. Chociaż odpowiedzi na te pytania okazały się nie trafione, stworzyły one nową dziedzinę badań oraz terminologię: pierwiastka, materii, masy, przyczyny oraz ananke, co stało się zalążkiem pojęcia konieczności logicznej i praw fizycznych. Arystoteles znacząco przyczynił się również do rozwoju matematyki, wprowadzając logikę oraz rozróżnienia dotyczące nieskończoności, wpływając jednak pośrednio na późniejszy rozwój nauki.

Od XVII wieku, dzięki badaniom Galileusza i Newtona, nauka otworzyła się na rozmaite filozoficzne interpretacje, co miało kluczowe znaczenie dla jej postępu. Heller przywołuje spory dotyczące natury przestrzeni oraz czasu jako przykład wpływu filozofii na rozwój nauki. Poszczególne teorie, takie jak szczególna teoria względności, zainspirowały do dyskusji dotyczących kantyzmu i operacjonizmu. Owa współpraca dnia dzisiejszego nie ogranicza się jedynie do wpływu nauki na filozofię – naukowcy współcześnie dostrzegają również wartości płynące z filozoficznych rozważań. Jednak Heller zauważa, że wielu naukowców wciąż nie dostrzega znaczenia filozofii w swoich badaniach, a niektórzy filozofowie z kolei posługują się pojęciami, które są im obce, co prowadzi do nieporozumień.

Filozofia w nauce

Michał Heller opowiada się za podejściem, które określa mianem filozofii w nauce; różni się ono od filozofii nauki, często traktującej te dwa obszary jako odrębne dyscypliny. Program ten jest realizowany przez Hellera od jego pracy magisterskiej, w której analizował interpretacje szczególnej teorii względności. Heller jest także autorem licznych prac poświęconych problemom związanym z interpretacją kosmologii. W trosce o rozwój tej dziedziny edukacji powstały ośrodki badawcze, takie jak Ośrodek Badań Interdyscyplinarnych czy pismo „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce”. Jego działalność ma swoje korzenie w Konwersatoriach Interdyscyplinarnych, zainaugurowanych w latach 80. XX wieku w Krakowie, przy współpracy z archidiecezją krakowską, gdzie miały miejsce spotkania biskupa Karola Wojtyły z przedstawicielami nauk ścisłych.

Heller dostrzega wyraźną potrzebę integracji filozofii z nauką, uważając, że nie tylko filozofia ewoluuje w kontekście naukowym, ale również i same nauki powinny przyjmować założenia filozoficzne. Jego zdaniem edukacja filozoficzna wśród naukowców jest kluczowa, aby uniknąć nieporozumień, które mogą wynikać z braku zrozumienia tej dziedziny. Heller sam pisze podręczniki takie jak Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki, które mają na celu przybliżenie filozoficznych koncepcji studentom oraz przedstawicielom nauk ścisłych, a także osobom z innych domen, pragnącym zrozumieć złożoność współczesnej nauki.

Epistemologia i filozofia nauki

W związku z metodologią naukową, Heller proponuje zastosowanie izomorfizmu, co wskazuje na formalizacyjny charakter matematyki w opisie rzeczywistości. Matematyka, jego zdaniem, ma charakter eidetyczny, co oznacza, że operuje bytami, które same w sobie mogą zostać uchwycone i są uzasadnione do opisu także w naukach społecznych. Heller twierdzi, że fundamentalna hipoteza, na której opiera się współczesna nauka, brzmi, że w świecie materialnym znajduje się wszystko, co da się matematycznie opisać. Niepodważalnym jest to, że nauki empiryczne również są naukami eidetycznymi, co pozwala na rozwój znaczących teorii naukowych w oparciu o solidne ontologiczne założenia.

Heller przedstawia także założenia ontologiczne, które umożliwiają formułowanie zunifikowanych teorii wyjaśniających zjawiska świata. Niezależnie od przyjętego systemu wartości, możliwe są różnorodne interpretacje, które nie podlegają ostatecznej argumentacji. Aby dojść do sedna rzeczy w nauce, Heller sugeruje rozważenie zbiorów interpretacji wynikających z formalizmów matematycznych i teoretycznych przewidywań, a także poszukiwani niezmienników w strukturach teoretycznych. Jego podejście zakłada, że metodyka badawcza opiera się na milczących hipotezach roboczych, dotyczących częściowej poznawalności świata oraz jego naturalizmu metodologicznego.

Filozofia matematyki i matematyczność świata

Michał Heller przyjmuje umiarkowaną formę platonizmu, ale nie postrzega pojęć matematycznych jako obiektywnych bytów, mając świadomość wpływu historycznych i społecznych czynników. Podkreśla, że matematyka nie poddaje się jednoznacznej woli ludzkości w tym sensie, że wystarczy posiadać dużą moc, by zniszczyć miasto, jednak do rozwiązania złożonych problemów matematycznych, nie wystarczą jedynie siły fizyczne. Odrzuca również tezy, jakoby matematyka miała być wyłącznie ludzkim wytworem. Heller argumentuje, że każdym procesie adaptacyjnym i doborze naturalnym powinno towarzyszyć zewnętrzne środowisko, które koniecznie musi mieć charakter matematyczny. Matematyczność świata, jego zdaniem, nie jest jedynie konceptualną abstrakcją, ale realnym fundamentem, na którym oparta jest nauka.

Filozofia przypadku

W kontekście swojej filozofii przypadku, Heller proponuje kompromis między skrajnymi koncepcjami: od przypadkowych zdarzeń bezcelowych, w duchu Ślepego zegarmistrza Richarda Dawkinsa, po koncepcje inteligentnego projektu, w którym Bóg celowo kształtuje rzeczywistość. Heller sugeruje nową wizję rzeczywistości, w której przypadkowość – rozumiana jako zjawisko mało prawdopodobne – nie wyklucza celowości. Twierdzi, że przypadki są integralną częścią rzeczywistości, determinującą trajektorie rozwoju układów fizycznych. W ten sposób proponuje redefinicję pojęcia przypadku jako przecięcia się niezależnych linii zdarzeń, co prowadzi do sytuacji zdarzeniowych, które zaskakująco mogą się pojawić w określonym miejscu i czasie. Heller podkreśla, że pojęcia przypadku i prawdopodobieństwa mają bogatą historię, a ich zrozumienie jest kluczowe dla współczesnych rozmów o naturze rzeczywistości oraz nauki. Uważa, że jakiekolwiek jednostronne interpretacje tego zjawiska mogą prowadzić do błędnych i zbytnio uproszczonych sądów.

Poglądy teologiczne

Krytyka nowego ateizmu

W latach 90. Michał Heller miał okazję uczestniczyć w programie BBC, zatytułowanym Heart of the Matter, którego odcinek nosił tytuł God under the microscope. Tematem odcinka była interakcja między nauką a religią, w której brał udział Richard Dawkins. Dawkins, jako czołowa postać nowego ateizmu, twierdzi, że religia to relikt przeszłości. W jego opinii, nauka już zgromadziła wystarczającą ilość dowodów, aby obalić podstawy chrześcijaństwa i uznać teologiczne wyjaśnienia jako zbędne.

Począwszy od początku XXI wieku, Dawkins stał się aktywnym propagatorem ateizmu, co doprowadziło do krytyki Fundacji Templetona, z której Heller oraz Centrum Kopernika korzystali. Dawkins i jego zwolennicy oskarżają tę fundację o promowanie naukowców, którzy publicznie wyrażają wiarę w Boga, co nazywają aktem korupcji. W swoich wywiadach Dawkins posunął się do stwierdzenia, że naukowcy-księża są dziwacy, doceniając ich umiejętności, ale odrzucając ich wierzenia jako nielogiczne, ponieważ nie opierają się na naukowych dowodach. Dodatkowo Dawkins oraz przedstawiciele nowego ateizmu negują wagę filozoficznych poszukiwań, które są kluczowe dla rozwoju nauki oraz apologetyki.

Michał Heller podejmuje krytykę zapatrywań Dawkinsa, chociaż uznaje jego dokonania w dziedzinie biologii. W szczególności podważa interpretacje naukowe Dawkinsa, kwestionując jego filozoficzne kompetencje oraz umiejętność rozróżniania między obiektywnymi faktami a subiektywnymi interpretacjami. Jako przykład podaje swoją ostro negatywną krytykę popularnej książki Dawkinsa – Ślepy zegarmistrz, nazywając ją Ślepym zoologiem. Heller często krytykuje Dawkinsa w swoich publicznych wystąpieniach, nazywając jego poglądy prymitywnymi i nawiązując do swoich młodzieńczych zawirowań, które ostatecznie odrzucił. Na dowód swoich słów porównuje nowy ateizm do marksistowskich wytworów. Jego bezpośrednie polemiki z Dawkinsem można znaleźć w jego pracach, zwłaszcza w Filozofii przypadku.

Krytyka fizykoteologii

Michał Heller jest zwolennikiem harmonijnej współpracy między nauką a wiarą, podkreśla jednak, że religia nie powinna wkraczać w zakres naukowy ani wykorzystywać wyników badań jako potwierdzenia swoich teorii. Takie próby, nazywane przez niego Bogiem od zapychania dziur, konkordyzmem oraz fizykoteologią, mają długą historię, sięgającą XVII wieku, i zostały już odrzucone jako niezgodne z naturalizmem. Heller krytykuje powracanie do takich koncepcji, które uważa za regres w intelektualnym myśleniu.

Jak sam zauważa w książce, Bóg i nauka – moje dwie drogi do jednego celu:

Gdzie powinniśmy szukać Boga, gdy myślimy o nauce? […] Nie powinno się Go szukać tam, gdzie dyskurs naukowy napotyka na problemy i ma trudności z wytłumaczeniem tego czy innego zjawiska, lecz tam, gdzie nauka odnosi sukcesy i oferuje nam właściwe zrozumienie Wszechświata.

Interpretacja Wielkiego Wybuchu

Na podstawie swoich przekonań Heller kwestionuje interpretację Wielkiego Wybuchu jako momentu stworzenia Wszechświata oraz dowodu na istnienie Stwórcy. Ta idea była podzielana przez takich myślicieli jak Edmund Whittaker, a na pewien czas przez papieża Piusa XII, który ostatecznie jednak został przekonany przez Georges’a Lemaître’a, współtwórcę teorii Wielkiego Wybuchu. Heller zauważa, że taki sposób myślenia o stworzeniu świata czerpie inspiracje z filozofii Newtona, która przedstawiała czas jako absolutny, ciągnący się od wieczności do wieczności, w którym Stwórca dał początek istnieniu świata.

Jednak Heller odrzuca to podejście jako błędne zarówno z perspektywy naukowej, jak i teologicznej. Istnieje możliwość, że obecny Wszechświat istniał wcześniej, na przykład według modeli cyklicznych Friedmana lub kosmologii cyklicznej Rogera Penrose’a. Istnieje również teoria, że Wielki Wybuch był jednym z wielu podobnych wydarzeń, tak jak w modelu chaotycznej inflacji Lindego czy naturalnego doboru kosmicznego Lee Smolina. Jeśli którakolwiek z tych teorii byłaby prawdziwa, argumentacja na rzecz istnienia Boga, powiązana z Wielkim Wybuchu, zostałaby obalona, a pojęcie stworzenia świata musiałoby być na nowo przemyślane.

Teologia chrześcijańska również podkreśla, że stworzenie świata nie ogranicza się do jednego wydarzenia w przeszłości. Alternatywna koncepcja, creatio continua, uznaje, że Wszechświat jest stworzony oraz nieustannie zależny od Stwórcy. Ta idea rozwijała się przez wieki w kontekście filozoficznym i teologicznym. Już przed nadejściem chrześcijaństwa filozofowie greccy spekulowali na temat początku świata. Platon wyobrażał sobie Demiurga, który wykształcił świat z pierwotnej materii, na którą wpływały idee. Arystoteles z kolei opisuje wieczny wszechświat, poruszany przez Nieporuszonego Poruszyciela, natomiast neoplatonicy, tacy jak Plotyn, widzieli stworzenie jako ciągły proces emanacji.

Antropiczne koincydencje i zasada antropiczna

W swoim podejściu do tzw. antropicznych koincydencji, które mówią o dostrojeniu praw fizyki do warunków życia węglowego, Heller przychyla się do słabej wersji zasady antropicznej, stworzonej przez Cartera. Uznaje, że warunek istnienia obserwatora zawęża możliwe światy, wśród których może on się znajdować. Na przykład ten fakt potwierdza istnienie odpowiednich ilości węgla, stabilnych trajektorii planet oraz długiego wieku Wszechświata. Heller stwierdza, że te obserwacje mogą być wykorzystane w astrofizyce i kosmologii, tak jak to czynił Fred Hoyle. Jednak nie uznaje on silnej wersji zasady antropicznej, która sugeruje, że świat z obserwatoriami jest jedynym możliwym wszechświatem i że te zasady wyjaśniają koincydencje wraz z celowym planem. Według Hellera różnica między słabą a silną wersją polega na tym, że ta pierwsza odnosi się do struktury praw fizyki oraz wieku Wszechświata, natomiast druga mieni warunki początkowe oraz stałe fizyczne.
Heller twierdzi, że obie wersje nie są teorią fizyczną, lecz jedynie stwierdzeniem faktu, a w przypadku wersji silnej – postulat nienaukowych wyjaśnień celowościowych. Zezwala on na zjawiska dostrojenia, rozwijając koncepcję Wieloświata jako zgodną z nauką chrześcijańską.

Krytyka inteligentnego projektu i ewolucji nadprzyrodzonej

Polski uczony kategorycznie odrzuca koncepcję inteligentnego projektu w biologii, nie tylko z powodów naukowych, ale też teologicznych, uznając ją za dzisiejsze wcielenie manicheizmu. Heller wskazuje, że przypadek w naturze nie jest dziełem Boga, lecz zamierzeniem Jego, co nie znajduje potwierdzenia w chrześcijańskiej doktrynie o stworzeniu wszechświata przez Boga. W jego oczach, jeszcze bardziej nieakceptowalny jest biblijny kreacjonizm, który nazywa „naukowym”. Heller zaznacza, że Bóg, używając praw Natury, wykorzystuje przypadek, aby stworzyć życie.

Dzięki temu krytykuje także teologiczne interpretacje, które akceptują ewolucję, lecz opierają się na jej nadinterpretacjach i spekulacjach. Na przykład, wskazuje, że Pierre Teilhard de Chardin opierał swoją wizję nadprzyrodzonej ewolucji na fałszywych przesłankach naukowych. Podkreśla, że wzrastająca złożoność jest procesem naturalnym zgodnym z II zasadą termodynamiki, a nie wymaga interwencji siły wyższej. Heller w szczególności potępia koncepcję punktu Omega Franka Tiplera, ponieważ jego argumenty są oparte na spekulacjach, które nie znajdują potwierdzenia w faktach.

Interpretacja Księgi Rodzaju i innych tekstów o stworzeniu

W obliczu współczesnych badań naturalnych, Heller stawia pytanie, jak powinno się interpretować biblijną Księgę Rodzaju i opowieść o stworzeniu świata. Jest przeciwny traktowaniu tego tekstu jako prostą alegorię ewolucji biologicznej oraz Wielkiego Wybuchu, ponieważ analogie są zbyt luźne i prowadzą do błędnych wniosków. Ludzkie rozumienie powinno skupić się na literackim oraz teologicznym charakterze tego tekstu. Jego struktura, podzielona na sześć dni, nawiązuje do mnemotechniki, sugerując tradycję ustną długą przed jego redakcją w VI wieku przed naszą erą.

Heller podkreśla, że w pierwszej triadzie Bóg wydziela przeciwieństwa, kreując tło dla późniejszych dzieł, a poprzez kolejne dni wypełnia te obszary ciałami niebieskimi oraz istotami żywymi. Zaznacza, że tekst jasno wskazuje, iż Jahwe jest jedynym Bogiem oraz stwórcą wszystkiego, stanowi również podstawę dla doktryny stworzenia z niczego. Oznacza to, że Stwórca jest odwieczny, a nie wyłania się z pierwotnego chaosu, co jest typowe dla wielu mitów.

Heller zwraca uwagę na to, że Księga Rodzaju nie jest jedynym tekstem zajmującym się stworzeniem świata. Zwraca także uwagę na deuterokanoniczny tekst Księgi Machabejskiej, w którym po raz pierwszy wyraźnie wskazano, że stworzenie pochodzi z absolutnej nicości. Innym istotnym tekstem jest prolog Ewangelii Świętego Jana, w którym Logos staje się umysłem lub duszą świata, tworząc kosmos z chaosu.

Heller afirmuje, że proponowana przez niego interpretacja Pisma Świętego nie jest innowacją w odpowiedzi na odkrycia naukowe. Już Ojcowie Kościoła, zwłaszcza z aleksandryjskiej tradycji, znali interpretacje symboliczne i teologiczne. Augustyn w swoich naukach zalecał alegoryczną interpretację fragmentów, które mogłyby stać w sprzeczności z prawdami naukowymi. Liczne sobory nigdy nie osądzały kwestii związanych z początkiem czasu ani przebiegiem stworzenia, skupiały się raczej na kwestiach teologicznych, takich jak stworzenie wszystkiego przez jednego Boga.

Krytyka koncepcji NOMA

Pomimo tego rozdzielenia dziedzin, Heller nie do końca popiera koncepcję NOMA (Nieobiegujące się magisteria) autorstwa Stephena Goulda. W jego przekonaniu, nauka, filozofia i teologia przez wieki przeplatały się i wymieniały koncepcjami, co kształtuje jedną rzeczywistość obecną w ludzkiej kulturze. W starożytności łączył je platonizm, a w XIII wieku – awerroizm.

Według Hellera, każda z tych etapów odgrywała kluczową rolę w zrozumieniu stosunków pomiędzy wiarą a nauką. Przekonania tomizmu, choć przestarzałe, wciąż mogą być fundamentem dialogu między tymi dziedzinami.

Propozycja dialogu

Michał Heller zaznacza, że, pomimo trudności, współczesna nauka może zbliżyć się do relacji z religią. U podłoża problemów leży wpływ pozytywizmu, który wykluczał jakąkolwiek religię. Ustąpienie pozytywizmu na rzecz myśli popperowskiej wykreowało nową przestrzeń porozumienia. Problemy w kosmologii oraz mechanice kwantowej prowadzą do większego zainteresowania historią i filozofią nauki oraz zrozumieniem, jak radykalnie zmieniają się koncepcje przestrzeni, czasu oraz przyczynowości.

Według Hellera obecne relacje pomiędzy nauką a religią katolicką nie sprzyjają postępowi, bowiem programy studiów w seminariach nie obejmują problematyki nauki oraz wiary, a nauczany w nich tomizm stracił aktualność wobec pojawienia się nowoczesnej nauki. Heller postulowałby wprowadzenie nauczania filozofii analitycznej i nauki współczesnej, aby umożliwić dialog z tradycyjnymi doktrynami. Podkreśla, że postępy nauki mogą rzucić nowe światło na nasze wyobrażenie Boga.

Wiara odpowiedzią na wielkie pytania

Michał Heller wskazuje na trzy fundamentalne pytania dotyczące istnienia, których odpowiedzi nauka nie jest w stanie udzielić i najprawdopodobniej nigdy nie będzie mogła. Stanowią one podstawę do refleksji i wiary w Stwórcę. Te trzy kluczowe pytania odnoszą się do ontologii, epistemologii oraz aksjologii:

• Dlaczego istnieje coś zamiast nic? Odpowiedzią może być Stwórca, tak jak w argumentacji kosmologicznej Leibniza. To pytanie jest niezwiązane z zasobami naukowymi i ich odkryciami. Heller zgadza się z filozofem Johnem Leslie, który twierdzi, że ostateczną przyczyną istnienia wszechświata jest dobro.
• Jak racjonalnie uzasadnić racjonalność? Heller odwołuje się do Karla Poppera, wskazując, że intelektualny dyskurs oparty na racjonalności jest wyborem etycznym, nieobronnym w sposób czysto intelektualny. Teoria rozwijała się w starożytnej Grecji, dając początek nowymi metodami spekulacyjnymi, a sama skuteczność dowodów potwierdza istnienie obiektywnych wartości oraz boskiego planu.
• Jak możliwe są wartości? Piękno, dobro i prawda manifestują się we Wszechświecie, świadcząc o transcendencji, której żadne poznanie naukowe nie może wyjaśnić. Pierwszy mądrze sformułowany argument w tej kwestii pochodził od Immanuela Kanta.

Michał Heller poparł koncepcję zakładu Pascala, myśląc o wiecznej sprawiedliwości, dobroci oraz istnieniu zła w współczesnym świecie, jako źródle nadziei na sprawiedliwość w życiu po śmierci. Uznaje, że koncepcja powszechnego zmartwychwstania nie musi zawierać zerwania z fizyką, ale może odbywać się w całkowicie innej rzeczywistości, w której nie obowiązują znane dotychczas prawa.

Natura Boga

Heller poświadcza, że Stwórca ma zarówno naturę transcendentną, jak i immanentną. Jego koncepcja creatio continua oraz wiara w akt Bożego działania zgodnego z prawami przyrody nie są tożsame z panteizmem w rozumieniu Spinozy lub Einsteina. Heller dopuszcza także stworzenie przez Stwórcę, wyrażając panenteizm jako możliwą chrześcijańską interpretację.

Zauważa jednocześnie, że nowoczesna fizyka pokazuje, jak nieodpowiednie są nasze intuicyjne rozumienia pojęć takich jak czas i przestrzeń, według rozumienia ludzkiego. Heller dostrzega w tym szansę na pewien renesans teologii apofatycznej, która mogłaby zyskać na znaczeniu w chrześcijaństwie wschodnim oraz w filozofii tworzenia analogii w kontekście Boga.

Heller podkreśla, że prawdy wiary nie powinny być totalnie niezależne od rozumu. W każdej dziedzinie mogą pojawić się sprzeczności, które mogą wypływać z nieadekwatności pojęć bądź złożonej struktury wierzeń, czego nie można ująć w jedną formalną systematyzację naukową. W takich przypadkach, nowoczesne logiki parakonsystentne mogą być pomocne w teologicznych rozważaniach.

Krytyka

Opinie Michała Hellera spotkały się z nieprzychylną krytyką, którą wyraził amerykański filozof Robert T. Caroll. W szczególności jego przyznanie Nagrody Templetona oraz sama istota tej nagrody budzą kontrowersje wśród niektórych środowisk. Caroll wyraźnie kwestionuje ideę, że matematyczność otaczającego nas świata mogłaby stanowić argument potwierdzający istnienie Boga.

Członkostwa w towarzystwach naukowych

Towarzystwa krajowe

W polskim środowisku naukowym Michał Heller jest aktywnym członkiem wielu prestiżowych organizacji. Jego członkostwa obejmują:

• Polska Akademia Umiejętności (Wydział II Historyczno-Filozoficzny),
• Polskie Towarzystwo Astronomiczne,
• Polskie Towarzystwo Fizyczne,
• Polskie Towarzystwo Relatywistyczne,
• Polskie Towarzystwo Teologiczne w Krakowie,
• Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.

Towarzystwa zagraniczne i międzynarodowe

Na arenie międzynarodowej Heller również zajmuje ważne miejsce, będąc członkiem renomowanych stowarzyszeń. Jego wkład w naukę doceniły następujące organizacje:

• Papieska Akademia Nauk (od 1990 roku),
• Petersburska Akademia Historii Nauki i Techniki (od 1996 roku),
• Europejskie Towarzystwo Fizyczne,
• Międzynarodowa Unia Astronomiczna,
• International Society for General Relativity and Gravitation,
• International Society for the Study of Time,
• International Society for Science and Religion,
• Center for Theology and Natural Sciences w Berkeley.

Wyróżnienia

Michał Heller, uznawany za wybitnego naukowca, doceniony został przez świat akademicki, zdobywając co najmniej 45 nagród, w tym dziesięć doktoratów honorowych przyznanych przez polskie uczelnie wyższe. W latach 2006-2019 corocznie zgarniał przynajmniej jedno wyróżnienie.

Nagrody od uczelni

• 1996: Doktorat honoris causa Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie,
• 2001: Nagroda im. Księdza Idziego Radziszewskiego od Towarzystwa Naukowego KUL, za całokształt dorobku naukowego w duchu humanizmu chrześcijańskiego,
• 2009: Doktorat honoris causa Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie,
• 2010: Doktorat honoris causa Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu,
• 2012: Doktorat honoris causa Politechniki Warszawskiej,
• 2012: Doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie,
• 2014: Doktorat honoris causa Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie,
• 2014: Znak wdzięcznej pamięci uniwersytetu (KUL),
• 2015: Doktorat honoris causa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach,
• 2016: Doktorat honoris causa Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie,
• 2016: Medal „Plus ratio quam vis” od rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego,
• 2016: Odnowienie doktoratu na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim,
• 2018: Doktorat honoris causa Politechniki Rzeszowskiej im. Ignacego Łukasiewicza,
• 2023: Doktorat honoris causa Akademii nauk Stosowanych w Tarnowie.

Nagrody państwowe i odznaczenia

• 1996: Medal Miasta Tarnowa,
• 2006: Złoty Krzyż Zasługi,
• 2007: Nagroda Prezesa Rady Ministrów za 2006 rok za wybitny dorobek oraz osiągnięcia naukowe,
• 2008: Honorowy Obywatel Miasta Tarnowa,
• 2008: Tytuł Małopolanina Roku od Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Małopolski,
• 2009: Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski,
• 2010: Honorowy Obywatel Miasta Ropczyce,
• 2011: Srebrny Medal Honorowy za Zasługi dla Województwa Małopolskiego,
• 2014: Nagroda Specjalna w konkursie Popularyzator Nauki od PAP i MNiSW za całokształt działalności,
• 2014: Order Ecce Homo – polskie odznaczenie kościelne, przeznaczone dla tych, którzy swą działalnością dowodzą prawdziwości słów: „człowiek to brzmi dumnie”,
• 2014: Order Orła Białego za zasługi w nauce,
• 2017: Medal Per Artem ad Deum od Papieskiej Rady Kultury.

Inne nagrody

Doceniany przez organizacje pozarządowe, Heller otrzymał szereg nagród za działalność w zakresie nauki, kultury i edukacji. Wśród wyróżnień znajdują się:

• 1987: Nagroda im. Włodzimierza Zonna od Polskiego Towarzystwa Astronomicznego za popularyzację wiedzy o Wszechświecie,
• 1988: Nagroda „Problemów” za popularyzację wiedzy o Wszechświecie,
• 2000: Wyróżnienie Tarnoviae Merenti od Fundacji im. Hetmana Jana Tarnowskiego w Tarnowie,
• 2000: Nagroda Naukowa im. Mikołaja Kopernika od Fundacji Miasta Krakowa, przyznana przez Polską Akademię Umiejętności w Krakowie, w dziedzinie filozofii za cztery książki,
• 2001: Nagroda im. Profesora Hugona Steinhausa od Polskiej Fundacji Upowszechniania Nauki i Towarzystwa Popierania i Krzewienia Nauk,
• 2008: Nagroda Templetona od Fundacji Templetona, którą podarował na Centrum Kopernika,
• 2008: Nagroda Krakowska Książka Miesiąca (wrzesień) od Śródmiejskiego Ośrodka Kultury za książkę Podglądanie wszechświata (wyd. Znak),
• 2010: Nagroda im. księdza Józefa Tischnera od miesięcznika i wydawnictwa „Znak” za całokształt twórczości,
• 2010: Nagroda główna Złoty Feniks od Stowarzyszenia Wydawców Katolickich „za świadectwo życia szlachetnego kapłana i wybitnego uczonego (…)”,
• 2012: Złoty Wiktor (Superwiktor Specjalny) od Akademii Telewizyjnej TVP,
• 2013: Medal św. Jerzego nadawany przez „Tygodnik Powszechny”,
• 2015: Laur umiejętności i kompetencji (Krzyształowy Laur z Diamentem) nadawany przez Regionalną Izbę Gospodarczą w Katowicach,
• 2015: Złota Róża przyznawana na Festiwalu Nauki w Warszawie za książkę Bóg i geometria,
• 2016: Medal za mądrość obywatelską nadawany przez miesięcznik „Kraków”,
• 2018: Tytuł Wybitny Polak od fundacji „Teraz Polska”,
• 2018: Nagroda imienia Stefanii Światłowskiej od VI Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Reytana w Warszawie,
• 2019: Nagroda Totus Tuus nadawana przez Fundację „Dzieło Nowego Tysiąclecia” – nagroda specjalna,
• 2022: Nagroda „Divinis et humanis” od Fundacji Akademia Jana Lubrańskiego,
• 2022: Nagroda Polskiej Akademii Umiejętności im. Erazma i Anny Jerzmanowskich.

W 2008 roku rozpoczęto także organizację wydarzeń interdyscyplinarnych pod nazwą „Wokół myśli Michała Hellera” na UPJP2, dla upamiętnienia tej wybitnej postaci.

Publikacje

Artykuły

Michał Heller, jako autor lub współautor, stworzył ponad sto artykułów dotyczących fizyki, które zostały opublikowane w trzynastu czasopismach naukowych oraz wielu zbiorowych pracach wydanych w formie książek. Jego twórczość obejmuje również publikacje w takich renomowanych czasopismach jak:

• „Acta Physica Polonica B”,
• „Astrophysics and Space Science”,
• „Zeitschrift für Naturforschung”,
• „Physics Letters A”,
• „General Relativity and Gravitation”,
• „Physical Review D”,
• „Classical and Quantum Gravity”,
• „Journal of Mathematical Physics”,
• „Foundations of Physics”,
• „International Journal of Theoretical Physics”,
• „Demonstratio Mathematica”,
• „Concepts of Physics” (znane później jako „Universal Journal of Physics and Applications”).

Heller współpracował z uznanymi naukowcami, takimi jak Markiem Demiańskim oraz Konradem Rudnickim. Dodatkowo, był autorem sekcji poświęconej „Kosmologii” w wydanej w 1983 roku Encyklopedii fizyki współczesnej opublikowanej przez PWN.

Warto również zauważyć, że Heller pisał artykuły popularnonaukowe oraz historyczne, które ukazywały się w przynajmniej siedmiu różnych czasopismach:

• „Znak”,
• „Urania”,
• „Postępy Astronomii”,
• „Postępy Fizyki”,
• „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”,
• „The Astronomy Quarterly”,
• „Wiedza i Życie”.

W dziedzinie filozofii i teologii Heller jest autorem wielu prac, które były publikowane w co najmniej osiemnastu różnych periodykach:

• „Roczniki Filozoficzne”,
• „Studia Philosophiae Christianae”,
• „Analecta Cracoviensia”,
• „Studia Warmińskie”,
• „Ateneum Kapłańskie”,
• „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”,
• „Organon”,
• „Revue des Questions Scientifiques”,
• „Tarnowskie Studia Teologiczne”,
• „Communio”,
• „Z Zagadnień Filozofii Przyrodoznawstwa i Filozofii Przyrody” (seria wydawnicza UKSW),
• „Przegląd Powszechny”,
• „Jednota”,
• „Studia Filozoficzne”,
• „Theoria et Historia Scientiarum”,
• „Zygon”,
• „Filozofia nauki”,
• „Logos i Ethos”.

Michał Heller jest także twórcą pisma „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce”, które po raz pierwszy ukazało się w 1978 roku, a w którym opublikował wiele artykułów. Łącznie jego prace ukazały się w czterdziestu różnych czasopismach.

Książki

Od 1970 roku do 2023 roku Heller wydał ponad siedemdziesiąt książek, które doczekały się przeszło 140 wydań. Jego publikacje były także tłumaczone na inne języki, co zaowocowało 23 obcojęzycznymi edycjami w pięciu różnych językach. Wiele z jego książek powstało przy współpracy z innymi autorami, zarówno polskimi, jak i zagranicznymi.

Niżej przedstawiono publikacje książkowe, które zostały podzielone według głównych tematów. Prace Hellera obejmujące fizykę i kosmologię, zarówno naukowe, jak i popularyzatorskie, często łączą się z historią, metodologią, filozofią oraz teologią. Wiele dzieł miało swoje źródło w wcześniejszych artykułach popularnych.

Fizyka i kosmologia

• 1970: Wobec Wszechświata, Znak,
• 1982: Encoutering the Universe (ang.), tłum. A. Potocki, red. G.W. Collins, II, Pachart Publishing House, Tucson, ISBN 09-1291-807-1,
• 1994: Kosmiczna przygoda człowieka mądrego, Znak, ISBN 83-7006-323-3,
• 1974: Spotkania z nauką, Znak,
• 2024: II wydanie, połączone z książką Jak być uczonym, ISBN 978-83-7886760-9,
• 1976: Początek świata, Znak,
• 1981: The Science of Space-Time (ang.), wraz z Derkiem Jeffreyem Raine’em, Pachart Publishing House, Tucson, ISBN 09-1291-812-8,
• 1993: Fizyka ruchu i czasoprzestrzeni, PWN, ISBN 83-0111-249-2,
• 1983: Ewolucja kosmosu i kosmologii, PWN, Warszawa, ISBN 83-0104-618-X,
• 1985: II wydanie, ISBN 83-0104-618-X,
• 2005: wznowienie, Granice kosmosu i kosmologii, Scholar, Warszawa, ISBN 83-7383-163-0,
• 1985: Cosmology of Lemaître (ang.), wraz z Odonem Godartem (History of Astronomy Series, vol. 3), Pachart Publishing House, Tucson, ISBN 08-8126-283-8,
• 1996: Lemaître, Big Bang and the Quantum Universe (with His Original Manuscript) (ang.), Pachart, Tucson, ISBN 978-08-8126-285-8,
• 2008: Kosmologia Lemaître’a, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, ISBN 978-83-2350-402-3,
• 2020: Jedna chwila w dziejach wszechświata. Lemaître i jego Kosmos, CC Press, ISBN 978-83-7886-434-9,
• 1986: Questions to the Universe – Ten Lectures on the Foundations of Physics and Cosmology (ang.), Pachart Publishing House, Tucson, ISBN 08-8126-008-8,
• 1988: Teoretyczne podstawy kosmologii. Wprowadzenie do globalnej struktury czasoprzestrzeni, PWN, ISBN 83-0107-243-1,
• 1992: Theoretical Foundations of Cosmology – Introduction to the Global Structure of Space-Time (ang.), World Scientific, Singapore–London, ISBN 978-98-1020-756-4,
• 1991: U istokow kosmołogii: Fridman i Lemetr (ros.), wraz z Arturem D. Czerninem, Izd. Znanie, Moskwa, ISBN 50-7002-053-6,
• 2005: Los origenes de la cosmologia – Friedman y Lemaître (hiszp.), Editorial URSS – Libros de ciencia, Moscu (przekład z ros.), ISBN 978-53-5401-145-2,
• 1991: Osobliwy Wszechświat – wstęp do teorii klasycznej osobliwości kosmologicznej, PWN, ISBN 83-0110-079-6,
• 1994: Wszechświat u schyłku stulecia, Znak, ISBN 83-7006-348-9,
• 1995: Szczęście w przestrzeniach Banacha, Znak, ISBN 83-7006-367-5,
• 1997: II wydanie, ISBN 83-7006-635-6,
• 1995: Wieczność – czas – kosmos, Znak, ISBN 83-7006-319-5,
• 1996: Mechanika kwantowa dla filozofów, Biblos, ISBN 83-8538-082-5,
• 2011: II wydanie, ISBN 978-83-7332-551-7,
• 2014: wznowienie, jako Elementy mechaniki kwantowej dla filozofów, CC Press, ISBN 978-83-7886-066-2,
• 2001: Kosmologia kwantowa, Prószyński i S-ka, Warszawa, ISBN 83-7255-054-9,
• 2002: Początek jest wszędzie. Nowa hipoteza pochodzenia Wszechświata, Prószyński i S-ka, ISBN 83-7255-127-8,
• 2005: Some Mathematical Physics for Philosophers (ang.), Pontifical Council for Culture, Pontifical Gregorian University, Vatican City–Rome, ISBN 978-88-2097-724-5,
• 2008: Podglądanie wszechświata, Znak, ISBN 978-83-2400-958-9,
• 2011: II wydanie, razem z nagraniami Drogami myślących z 2004, ISBN 978-83-2401-854-3,
• 2008: Ostateczne wyjaśnienia wszechświata, Universitas, ISBN 978-83-2420-913-2,
• 2012: II wydanie, ISBN 978-83-2422-200-1,
• 2009: Ultimate explanations of the universe (ang.), tłum. Teresa Bałuk-Ulewiczowa, Springer, ISBN 978-36-4202-102-2,
• 2017: Przestrzenie Wszechświata. Od geometrii do kosmologii, CC Press, ISBN 978-83-7886-297-0,
• 2021: Nieskończenie wiele wszechświatów. Od Einsteina do nieskończoności, CC Press, ISBN 978-83-7886582-7,
• 2023: Teoria względności Mikołaja Kopernika, CC Press, ISBN 978-83-7886721-0.

Filozofia i historia nauki

• 1980: Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki – wstęp do filozofii przyrody, wraz z Mieczysławem Lubańskim i Szczepanem W. Ślagą, Akademia Teologii Katolickiej (potem UKSW), Warszawa,
• 1982: II wydanie,
• 1992: III wydanie, ISBN 83-7072-004-8,
• 1997: IV wydanie, ISBN 83-7072-086-2,
• 1980: Wszechświat i filozofia: szkice z historii i filozofii nauki, wraz z Józefem Życińskim, Polskie Towarzystwo Teologiczne, Kraków,
• 1986: II wydanie,
• 2015: wznowienie, CC Press, ISBN 978-83-7886-163-8,
• 1984: Usprawiedliwienie Wszechświata, ISBN 83-7006-184-2,
• 1995: II wydanie, ISBN 83-7006-398-5,
• 1988: Wszechświat: maszyna czy myśl? Filozofia mechanicyzmu: powstanie, rozwój, upadek, wraz z Józefem Życińskim, PTT, ISBN 83-8501-733-X,
• 1996: II wydanie, Biblos,
• 2014: wznowienie, CC Press, ISBN 978-83-7886-105-8,
• 1988: Nowa fizyka – perspektywy trwającej rewolucji (wydruk), Biblos,
• 1988: Czy Wszechświat jest indeterministyczny? (wydruk), Biblos, Tarnów,
• 1990: Aleksander Koyré – filozoficzna droga historyka nauki (wydruk), Biblos,
• 1992: Filozofia świata. Wybrane zagadnienia i kierunki filozofii przyrody, Znak, ISBN 83-7006-039-0,
• 2004: wznowienie, Filozofia przyrody: wstęp historyczny, Znak, ISBN 83-2400-480-7,
• 2013: wznowienie, Logos Wszechświata. Zarys filozofii przyrody, ISBN 978-83-2402-074-4,
• 2011: Philosophy in Science: An Historical Introduction (ang.), Springer, ISBN 978-36-4217-704-0,
• 2014: II wydanie, Springer, ISBN 978-36-4244-651-1,
• 1992: Filozofia nauki – wprowadzenie, Papieska Akademia Teologiczna (potem UPJPII), Kraków, ISBN 83-8524-517-0,
• 2008: II wydanie, Petrus, Kraków, ISBN 978-83-7720-128-2,
• 2016: wznowienie, CC Press, ISBN 978-83-7886-251-2,
• 1995: Nauka i wyobraźnia, Znak, ISBN 83-7006-375-6,
• 1997: Uchwycić przemijanie, Znak, ISBN 83-7006-466-3,
• 2010: II wydanie, ISBN 978-83-2401-338-8,
• 2020: nowe wydanie, CC Press, ISBN 978-83-7886549-0,
• 1998: Czy fizyka jest nauką humanistyczną?, Biblos, ISBN 83-8688-963-2,
• 2014: wznowienie, Czy fizyka i matematyka to nauki humanistyczne?, wraz ze Stanisławem Krajewskim, CC Press, ISBN 978-83-7886-078-5,
• 2016: nowe wydanie, z pierwotnym tytułem, ISBN 978-83-7886-231-4,
• 2002: Czas i przyczynowość, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin, ISBN 83-7306-053-7,
• 2004: Drogami myślących – wykłady o nauce, wszechświecie i nieskończoności (audiobook – 4 płyty CD),
• II wydanie – dołączone do II wydania książki Podglądanie wszechświata w 2011,
• 2006: Filozofia i wszechświat – wybór pism, Universitas, Kraków, ISBN 83-2420-542-X,
• 2008: II wydanie, ISBN 978-83-2420-810-4,
• 2012: III wydanie, ISBN 978-83-2422-200-1,
• 2007: Elementy filozofii przyrody, wraz z Tadeuszem Pabjanem, Biblos, ISBN 978-83-7332-470-1,
• 2014: II wydanie, CC Press, ISBN 978-83-7886-065-5,
• 2007: Pojmowalny wszechświat, wraz z George’em Coyne’em, seria „Na ścieżkach nauki”, Prószyński i S-ka, ISBN 978-83-7469-557-2,
• 2008: A Comprehensible Universe. The Interplay of Science and Theology (ang.), Springer, New York, pp. XIV+160, ISBN 978-35-4077-624-6, ISBN 978-36-4209-637-2,
• 2009: Un Universo comprensibile. Interazione tra Scienza e Teologia (wł.), Springer-Verlag Mailand, ISBN 978-88-470-1371-1,
• 2010: Matematyczność przyrody, wraz z Józefem Życińskim, Petrus, ISBN 978-83-7720-192-3,
• 2011: Filozofia przypadku – kosmiczna fuga z preludium i codą, CC Press, ISBN 978-83-7886-005-1,
• 2012: Philosophy of Chance. A cosmic fugue with a prelude and a coda (ang.), CC Press, ISBN 978-83-7886-000-6,
• 2013: II wydanie, oprawa twarda, ISBN 978-83-7886-016-7,
• 2015: III wydanie, kieszonkowe, ISBN 978-83-7886-158-4,
• 2017: IV wydanie, ISBN 978-83-7886-283-3,
• 2013: Filozofia kosmologii, CC Press, ISBN 978-83-7886-020-4,
• 2016: Nowe wydanie, kieszonkowe, CC Press, ISBN 978-83-7886-216-1,
• 2014: Granice nauki, CC Press, ISBN 978-83-7886-049-5,
• 2018: II wydanie, CC Press, ISBN 978-83-7886-355-7,
• 2018: Ważniejsze niż Wszechświat, CC Press, ISBN 978-83-7886-386-1,
• 2019: Spór o rozumienie, wraz z Bartoszem Brożkiem i Jerzym Stelmachem, CC Press, ISBN 978-83-7886-455-4 (ebook: 978-83-7886-456-1),
• 2021: Szkice z filozofii głupoty, wraz z Bartoszem Brożkiem i Jerzym Stelmachem, CC Press, ISBN 978-83-7886535-3,
• 2023: Ciekawość, wraz z Bartoszem Brożkiem i Jerzym Stelmachem, CC Press, ISBN 978-83-7886742-5.

Teologia – prace akademickie

• 1981: Wszechświat i Słowo, Znak,
• 1986: The World and the Word – Between Science and Religion (ang.), tłum. Adam Chester Kisiel, Pachart Publishing House, Tucson, ISBN 978-08-8126-724-2,
• 1994: II wydanie, ISBN 83-7006-394-2,
• 1983: Drogi myślących, wraz z Józefem Życińskim, PTT, ISBN 83-0000-593-5,
• 1985: II wydanie, ISBN 83-0000-593-5,
• 1990: Dylematy ewolucji, wraz z Józefem Życińskim, PTT, ISBN 83-8501-745-3,
• 1996: II wydanie, Biblos, ISBN 83-8538-095-7,
• 2016: III wydanie, wraz z Mateuszem Hoholem, Łukaszem Kwiatkiem, Tadeuszem Pietruchą i Kingą Wołoszyn, CC Press, ISBN 978-83-7886-212-3,
• 1992: Nowa fizyka i nowa teologia, Biblos, ISBN 83-8538-005-1,
• 1996: The New Physics and a New Theology (ang.), tłum. George V. Coyne, Vatican Obserwatory Publications, ISBN 02-6801-479-5,
• 2009: Nuova fisica e nuova teologia (wł.), tłum. z j. ang. S. Giovannini, T. M. Sierotowicz, wyd. San Paolo Edizioni, Cinisello Balsamo, ISBN 978-88-2156-409-3,
• 2014: II wydanie, CC Press, ISBN 978-83-7886-108-9,
• 2016: Nowe wydanie (kieszonkowe), CC Press, ISBN 978-83-7886-221-5,
• 2002: Sens życia i sens wszechświata. Studia z teologii współczesnej, Biblos, ISBN 83-7332-049-0,
• 2006: Der Sinn des Lebens und der Sinn des Universums – Moderne theologische Studien (niem.), tłum. Sven Sellmer, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, ISBN 35-1841-847-5,
• 2008: II wydanie, ISBN 978-83-7332-592-0,
• 2010: The Sense of Life and the Sense of the Universe (ang.), Copernicus Center Press, ISBN 978-83-6225-902-1,
• 2013: wznowienie, CC Press, ISBN 978-83-7886-048-8,
• 2014: nowe wydanie, oprawa twarda, ISBN 978-83-7886-098-3,
• 2015: wydanie kieszonkowe, ISBN 978-83-7886-157-7,
• 2003: Creative Tension. Essays On Science & Religion (ang.), Templeton Foundation Press, Philadelphia–London, ISBN 19-3203-134-0,
• 2005: Tworczieskij konflikt (ros.), Bibliejsko-Bogosławskij Institut, sw. Apostoła Andrieja, Moskwa, ISBN 978-58-9647-118-9,
• 2012: Tensione creativa. Saggi sulla scienza e sulla religione (wł.), tłum. Marina Alfano, Rosolino Buccheri, wyd. Akousmata. Orizzonti dell’ascolto, Ferrara, ISBN 978-88-9041-805-1,
• 2009: Teologia i Wszechświat, Biblos, ISBN 978-83-7332-659-0,
• 2012: Wszechświat jest tylko drogą – kosmiczne rekolekcje, Znak, ISBN 978-83-2401-885-7,
• 2018: II wydanie, CC Press, ISBN 978-83-7886-358-8,
• 2013: Stworzenie i początek wszechświata, wraz z Tadeuszem Pabjanem, CC Press, ISBN 978-83-7886-130-0,
• 2013: nowe wydanie, oprawa twarda, ISBN 978-83-7886-043-3,
• 2015: wydanie kieszonkowe, ISBN 978-83-7886-159-1,
• 2015: Bóg i geometria. Kiedy przestrzeń była Bogiem, CC Press, ISBN 978-83-7886-165-2,
• 2016: II wydanie, ISBN 978-83-7886-220-8,
• 2019: Nauka i Teologia – niekoniecznie tylko na jednej planecie, CC Press, ISBN 978-83-7886-467-7.

Duszpasterstwo

• 1991: Rozmowy w nocy. Rekolekcyjne zamyślenia o sobie i Wszechświecie, Biblos, ISBN 83-8538-001-9,
• 2002: II wydanie, ISBN 83-7332-095-4,
• 2000: Rekolekcje, Znak, ISBN 83-7006-963-0,
• 2014: 10.30 U Maksymiliana, CC Press, ISBN 978-83-7886-126-3,
• 2015: Zakład o życie wieczne i inne kazania krótkie, CC Press, ISBN 978-83-7886-203-1,
• 2017: Daj nam oczy widzące. Kazania krótkie, CC Press, ISBN 978-83-7886-345-8,
• 2021: Gdy rozerwą się więzy czasu… Kazania krótkie, CC Press, ISBN 978-83-7886564-3,
• 2022: Pytanie glinianego garnka. Kazania krótkie o wojnie i pokoju, CC Press, ISBN 978-83-7886674-9.

Dzieła osobiste i inne

• 1993: Moralność myślenia, Biblos, ISBN 83-8538-015-9,
• 2015: II wydanie, CC Press, ISBN 978-83-7886-138-6,
• 2006: Podróże z filozofią w tle, Znak, ISBN 83-2400-653-2,
• 2014: II wydanie, ISBN 978-83-2403-112-2,
• 2017: nowe wydanie, ISBN 978-83-7886-317-5,
• 2009: Jak być uczonym, Znak, ISBN 978-83-2401-187-2,
• 2017: II wydanie, CC Press, ISBN 978-83-7886-315-1,
• 2024: III wydanie, połączone z książką Spotkania z nauką, ISBN 978-83-7886760-9,
• 2010: Pasja wiedzy, wraz z Józefem Życińskim, Petrus, ISBN 978-83-7720-172-5,
• 2012: La scienza e Dio (wł.), wraz z Giulio Brottim, wyd. La Scuola, Brescia, ISBN 978-88-3502-959-5,
• 2013: Bóg i nauka – moje dwie drogi do jednego celu, tłum. E. Nicewicz-Staszowska, CC Press, ISBN 978-83-7886-160-7,
• 2014: II wydanie, ISBN 978-83-7886-135-5,
• 2016: Wierzę, żeby zrozumieć. Z Michałem Hellerem rozmawiają Wojciech Bonowicz, Bartosz Brożek i Zbigniew Liana, CC Press i Znak, ISBN 978-83-2403-402-4,
• 2021: II wydanie, Znak, ISBN 978-83-2406213-3.

Prace poświęcone Michałowi Hellerowi

Wśród licznych dzieł poświęconych osobie Michała Hellera, możemy wskazać na kilka szczególnie znaczących publikacji, które stanowią cenny wkład w jego dorobek oraz myśl naukową. Poniżej przedstawiamy kilka kluczowych tytułów:

• 1996: Przestrzenie księdza Cogito. Księdzu Michałowi Hellerowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. Stanisław Wszołek, Biblos, ISBN 83-85380-98-1,
• 2010: Michael Heller. Doctor honoris causa Universitatis Studiorum Naturalium Posnaniensis, praca zbiorowa, Poznań, Uniwersytet Przyrodniczy, ISBN 978-83-7160-608-3,
• 2011: Oblicza racjonalności. Wokół myśli Michała Hellera, red. B. Brożek, J. Mączka, W. P. Grygiel, Mateusz L. Hohol, CC Press, ISBN 978-83-6225-923-6,
• 2014: Teologia nauki według ks. Michała Hellera, Wiesław Macek, Wydawnictwo UKSW, ISBN 978-83-6418-132-0,
• 2014: Nie pytajcie dlaczego, Maria Mierzyńska, CC Press, ISBN 978-83-7886-104-1,
• 2016: Promotio doctoris honoris causa Pontificiae Universitatis Cracoviensis Ioannis Pauli II. Reverendissimus professor Michael Heller, praca zbiorowa, red. Monika Wiertek, Kraków, Wydawnictwo Naukowe UPJP2, ISBN 978-83-7438-523-7.

Każda z wymienionych prac odzwierciedla unikalny wkład Hellera w różnorodne dziedziny wiedzy, podkreślając jego znaczenie jako myśliciela oraz badacza z zakresu nauki i filozofii.

---

Oceń: Michał Heller

---