Maria Vetulani de Nisau, znana pod pseudonimem Maryna, to postać niezwykle ważna w historii Polski. Urodziła się 27 listopada 1898 roku w Tarnowie i zmarła 2 września 1944 roku w Warszawie. Jej życie wypełnione było działalnością na rzecz niepodległości Polski oraz socjalizmu, a także aktywnym uczestnictwem w wielu kluczowych wydarzeniach historycznych.
Maria była żołnierką oraz organizatorką ruchu harcerskiego, przyczyniając się do rozwoju pierwszej w Polsce drużyny dla dziewcząt z klasy robotniczej. W latach 1918-1919 brała udział w walkach o Lwów, a niemal dwadzieścia lat później, w 1939 roku, w obronie Warszawy. Jej odwaga i poświęcenie były widoczne nie tylko w czasie działań wojennych, ale również w okresie okupacji hitlerowskiej.
W czasie II wojny światowej Maria działała jako łączniczka Armii Krajowej oraz sanitariuszka. W 1944 roku stała się częścią powstania warszawskiego, gdzie wykazała się niezwykłym męstwem. Ranna podczas obrony budynku PWPW, pada ofiarą nazistów, gdy ci przeprowadzali likwidację szpitala przy ul. Długiej.
Życie Marii Vetulani de Nisau to symbol poświęcenia i walki o wolność, a jej historia jest ważnym elementem pamięci narodowej.
Życiorys
Młodość i organizacja ruchu harcerskiego
Maria Vetulani przyszła na świat w Tarnowie w roku 1898. Jej ojcem był inżynier Franciszek Vetulani (1856−1921), a matką Katarzyna z domu Ipohorskiej-Lenkiewicz (1868−1915). W rodzinie było troje rodzeństwa: brat Stanisław, oraz siostry Zofia i Cecylia. Dzieciństwo Marii przypadało na Tarnów, w którym mieszkała wraz z rodzicami w domu wzniesionym przez ojca. Znana była jako „Marylka” lub „Malola”.
W okresie około 1904−1905 roku rodzina osiedliła się w Krakowie, a następnie w 1912 roku przeniosła się do Lwowa. To tam Maria po raz pierwszy zetknęła się z ideą skautingu. Uczyła się w szkole sióstr urszulanek, gdzie napotykała przeszkody w zaangażowaniu w ruch skautowy. Jednak po pewnym czasie zdołała uzyskać zgodę dyrekcji na dołączenie do harcerstwa i stworzyła możliwości dla swoich koleżanek, by mogły również do niego przystąpić. Maria była postrzegana jako osoba o „swobodnej naturze” oraz łamiąca konwenanse.
W roku 1914, w związku z wybuchem I wojny światowej, Vetulaniowie przenieśli się do swojego letniego domu w Dolinie Kościeliskiej, a następnie osiedli w Zakopanem. To właśnie tam Maria rozpoczęła swoją przygodę z harcerstwem. Nawiązała również przyjaźń z Zofią Szymańską, taterniczką, która miała ogromny wpływ na jej lewicowe poglądy. W 1915 roku straciła matkę, która zmarła na skutek choroby nowotworowej. Po tym wydarzeniu Maria wraz z ojcem i siostrą powróciła do Tarnowa, gdzie w latach 1916–1918 uczęszczała do Prywatnego Gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej, znanego jako „Hajdere.” Środowisko szkolne, składające się głównie z dziewcząt z pochodzenia żydowskiego, odegrało kluczową rolę w formowaniu jej lewicowego światopoglądu.
Podczas nauki w Tarnowie Maria nawiązała kontakt z Franciszką Czernecką, która była organizatorką harcerskiego ruchu żeńskiego. W październiku 1916 roku udało jej się reaktywować I Drużynę im. Emilii Plater, w której pełniła funkcję przybocznej, realnie kierując drużyną. Organizowała zbiórki, a także prowadziła pierwszą kolonię żeńską w Krakowskiej Chorągwi Harcerek.
W roku 1918, wraz ze swoimi harcerskimi koleżankami, Maria brała udział w demonstracjach patriotycznych w obronie ziemi chełmskiej, która Niemcy planowali oddać Ukrainie. Angażowała się także w protesty przeciwko kryzysowi żywnościowemu, który był skutkiem wojny.
Udział w walkach o Lwów i ruchu socjalistycznym
Pozostając wierną swoim przekonaniom, Maria ukończyła tarnowskie Gimnazjum im. Orzeszkowej i w 1918 roku rozpoczęła studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po przeniesieniu się do Krakowa musiała zawiesić działalność swojej żeńskiej drużyny robotniczej.
W Krakowie wkrótce po rozpoczęciu studiów przystąpiła do Polskiej Organizacji Wojskowej, do której wprowadziła ją Stanisława Czernecka, z którą współdzieliła mieszkanie przy ulicy Czapskiej 4. W październiku 1918 roku rozprowadzała ulotki wzywające do rozbrajania austriackich żołnierzy, a w dniu wyzwolenia, w towarzystwie Stanisławy, pełniła rolę kurierek.
Na wieść o walkach o Lwów, postanowiła bez informowania rodziny udać się na front, ukrywając swoje kobiece oblicze. Zmieniła się w mężczyznę, przybierając imię Mariana Ipohorskiego. Służyła w żeńskim batalionie obserwacyjnym „Wicek” jako radiotelegrafistka, awansując do rangi kaprala. Po kilku miesiącach służby z powodu choroby musiała odpocząć, a wiosną 1919 roku wróciła na studia.
W 1921 roku zmarł jej ojciec, co zmusiło Marię do podjęcia pracy w Instytucie Bakteriologicznym w Krakowie. W tym okresie poświęcała dużo czasu na opiekę nad chorującą siostrą, Cecylią. Wstąpiła wówczas do Polskiej Partii Socjalistycznej oraz zaprzyjaźniła się z rodziną Wróblewskich. To właśnie przez nich poznała lewicowego działacza Bohdana de Nisau, z którym wkrótce się ożeniła. Po narodzinach syna w 1924 roku zrezygnowała z dalszej nauki, a rodzina przeniosła się do Królewskiej Huty, a następnie w 1925 roku do Warszawy.
Stykając się z trudnościami finansowymi, Maria i Bohdan utrzymywali się z niewielkich dochodów, które Bohdan uzyskiwał z działalności w KPP. Z racji swojej działalności politycznej Bohdan de Nisau był inwigilowany przez policję, a ich dom stał się celem licznych rewizji. Po pewnym czasie Bohdan, w obawie przed aresztowaniem, uciekł do ZSRR, a Maria z synem, podążając za nim, opuściła Polskę na mocy sfałszowanego paszportu. Mieszkali w Dzierżyńsku, gdzie Maria szybko nawiązała nowe znajomości.
W 1934 roku Bohdan został aresztowany przez władze radzieckie, a kilka miesięcy później Maria dowiedziała się, że ma zostać skazany na śmierć. Zdecydowała się wrócić do Polski, wspierana przez Nadieżdę Krupską oraz Stefanię Sempołowską. W kwietniu 1935 roku Maria z synem pojawiła się w Warszawie, gdzie znalazła nowe możliwości zatrudnienia takich jak praca w Państwowym Instytucie Rozrachunkowym aż do wybuchu II wojny światowej.
Działalność w czasie okupacji niemieckiej
W momencie agresji niemieckiej w 1939 roku Maria pełniła funkcję kierowniczki obrony przeciwlotniczej. Jej mieszkanie przy ulicy Dobrej 13 zostało zniszczone podczas bombardowania. Początkowo była bez dachu nad głową, ale szybko osiedliła się z synem w opuszczonym mieszkaniu przy ulicy Świętokrzyskiej 12.
Maria angażowała się w pielęgnację rannych w prowizorycznym lazarecie, gdzie brakowało środków opatrunkowych i leków, przez co „jej ręce pokryły się ropnymi ranami”, jednak nie zrezygnowała z pracy. Zimą 1939/1940 roku udzielała schronienia żydowskiej aktorce, a później przez czas przechowywała dwie kobiety żydowskie.
Od początku 1940 roku aktywnie działała w Związku Walki Zbrojnej jako łączniczka Oddziału IV, pracując na rzecz ruchu oporu. W jej mieszkaniu mieścił się punkt kontaktowy. W połowie 1943 roku Maria pracowała jako magazynierka przy stołówce burmistrza, jednak została zwolniona po incydencie z rzekomo „zbyt chłodną” odpowiedzią na jego ukłon. Pracowała potem w fabryce znajdującej się na Mokotowie. Wraz z synem przeszła do działalności konspiracyjnej, a równocześnie opiekowała się chorą siostrą Cecylią w sanatorium w Otwocku.
W trakcie powstania warszawskiego walczyła w zgrupowaniu „Leśnik”. W dniach 23-26 sierpnia została ranna, walcząc w obronie Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych, gdzie była leczona w Centralnym Szpitalu Chirurgicznym nr 1 przy Długiej 7. Niestety, 2 września 1944 roku, podczas czystek, zarówno ona, jak i pozostali pacjenci szpitala zostali zamordowani przez Niemców. Jej syn Witold (1924−1998) również brał udział w powstaniu, a po odniesieniu ran trafił do niewoli w stalagu XI-A Altengrabow.
W 1945 roku, jej siostra Cecylia Vetulani, na ścianie szpitala umieściła napis: „Kto wie o łączniczce 'Marii’, lat 45, siwe włosy, poparzona, potłuczona w twarz i żebra, nazwisko Maria de Nisau, przebywającej w tym szpitalu od 24-go sierpnia, proszę dać znać C. Vetulani, Milanówek, Zaduma 6.”
Odznaczenia
Maria Vetulani de Nisau, postać o bogatym dorobku, została uhonorowana wieloma odznaczeniami, które świadczą o jej wkładzie w działania wojskowe i patriotyczne.
- odznaka pamiątkowa Polskiej Organizacji Wojskowej,
- krzyż Walecznych (dwukrotnie).
Upamiętnienie
W dniu 14 grudnia 1974 roku w III Liceum Ogólnokształcącym w Tarnowie miała miejsce wyjątkowa uroczystość, podczas której szkolna drużyna harcerska przyjęła za swoją patronkę Marię Vetulani. W tym ważnym wydarzeniu udział wzięli bliscy Marii, w tym jej syn Witold de Nisau oraz córka Kalinka, a także Adam Vetulani.
Od 1995 roku imię Marii Vetulani zostało uhonorowane w postaci nazwy jednej z ulic w Tarnowie, zlokalizowanej w dzielnicy Zbylitowska Góra. To wyróżnienie ukazuje znaczenie jej postaci w lokalnej społeczności.
Rodzina
Rodzina Vetulanich stanowi ważny element historii i tradycji tej rodziny. Poniższa tabela przedstawia szczegóły związane z jej członkami, ich relacjami oraz innymi istotnymi informacjami.
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | Michał Vetulani | _ | Franciszka Śliwińska | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | Jan Vetulani | _ | Matylda Pisz | _ | _ | _ | Roman Vetulani | _ | _ | _ | Elżbieta Kunachowicz | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | Franciszek Latinik | _ | _ | _ | _ | _ | _ | Franciszek Vetulani | _ | Katarzyna Ipohorska-Lenkiewicz | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | Eugeniusz Vetulani | _ | _ | _ | Kazimierz Vetulani | _ | Zygmunt Vetulani | _ | Tadeusz Vetulani | _ | Maria Godlewska | _ | _ | _ | Adam Vetulani | _ | Irena Latinik | _ | Zofia Vetulani | _ | Bohdan de Nisau | _ | Maria Vetulani de Nisau | _ | Cecylia Vetulani | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | Agnieszka Vetulani-Cęgiel | _ | Maria Vetulani | _ | Charles Belfoure | _ | Marek Vetulani | _ | Tomasz Vetulani | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Przypisy
- Powstańcze biogramy − Witold de Nisau. Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 23.08.2022 r.]
- Witold de Nisau: Wspomnienia z okresu konspiracji. Archiwum Biura Historycznego Wojska Polskiego. Powstanie warszawskie. Relacje. [dostęp 12.01.2021 r.]
- Agata Żak. Walczyła o wolność Lwowa i Warszawy. „Dziennik Polski − Region tarnowski”, 02.11.2012 r.
- Stanisław M. Jankowski: Dziewczęta w maciejówkach. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2012.
- Roman Kucharski. Rodzina Vetulanich i jej związki z Bochnią. „Wiadomości Bocheńskie”, wiosna 2014 r.
- Barbara Sawczyk, Maria Sąsiadowicz, Ewa Stańczyk: Ocalić od zapomnienia... Patroni tarnowskich ulic. T. 2. Tarnów: Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliusza Słowackiego, 2004.
- Janusz Wojtycza. Maria Vetulani de Nisau (1898−1944). „Gazeta Wyborcza Kraków”, 22.05.2003 r.
- Semper fidelis. Obrona Lwowa w obrazach współczesnych. Lwów / Warszawa: Straż Mogił Polskich Bohaterów / Oficyna Wydawnicza Volumen, 1990.
- a b c Powstańcze biogramy − Maria Vetulani de Nisau. Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 23.10.2012 r.]
- Maria Żychowska. Maria Vetulani de Nisau. „Rocznik Tarnowski”, 1990.
- Alfabetyczny wykaz ulic miasta Tarnowa. Izba Skarbowa w Krakowie. [dostęp 20.07.2019 r.]
Pozostali ludzie w kategorii "Wojsko i służby mundurowe":
Stanisław Tomasiewicz | Włodzimierz Kodrębski (komandor porucznik) | Mieczysław Dobrzański | Kazimierz Kozan | Józef Mikulski (kapitan) | Tadeusz Kuziora | Władysław Mróz (generał) | Jan Kolanowski | Kazimierz Kosiba | Franciszek Latinik | Józef Wiśniewski (1891–1937) | Rudolf Macko | August Rosner | Andrzej Mróz | Andrzej Battaglia (1895–1918) | Zdzisław Jakubowski | Kazimierz Marczewski (podpułkownik) | Jan Wiśniewski (major) | Maria Bobrzecka | Kazimierz BaruchOceń: Maria Vetulani de Nisau